Zdravstvo u Banjoj Luci
Zdravstvo u Banjoj Luci ima relativno dugu tradiciju za viševekovne uslove koji su poslednja tri veka vladali na Balkanskom poluostrvu, Bosni i Hercegovini, a danas vladaju u Republici Srpskoj. Tradicionalna medicina na širem prostoru Banja Luke ima dugu istoriju, koja seže još iz perioda pre dolaska Rimljana a kasnije i slovenskih plemena na Balkan, i zato su njeni pojavni oblici zbir viševekovnih znanja, veština i na praksi zasnovanih teorija, verovanja i iskustava, poreklom iz različitih kultura. Bez obzira da li se njihovi principi koji se koristi u održavanju zdravlja, prevenciji, dijagnostici, poboljšanju ili lečenje fizičkih i mentalnih bolesti mogu objasniti ili ne, oni su ugrađivani u sve pojavne oblike zdravstva u Banja Luci.[1]
Istorija medicine, kao deo kulture, jednog grada i svih naroda koji su na tom prostoru živeli, nije skup „mrtvih činjenica“ napisanih na papiru i sačuvanih u materijalnim zbirkama Banja Luke, (kojih iz pojedinih perioda ima malo). već pokazatelj da se medicina u Banjoj Luci neprestano razvijala i preplitala sa novim epohama, koje su često određivala njenu budućnost u srpskim, balkanskim i evropskim istorijskim okvirima.[1]
Pojedinačno gledano svaki od pojavnih oblika narodne medicine u Banja Luci nastajao i razvijao se na tradicionalnim i celovitim sistemima teorije i prakse koji su se razvijali nezavisno ili paralelno sa zvaničnom medicinom.[2] Kako su se mnogi od ovih sistema koristili, u pojedinim zemljama u okruženju Balkana, znatno pre nastanka zvanične medicinske prakse u Banja Luci, jednim delom te sisteme preuzimali su i uvodili u svoju medicinsku praksu, banjalučki lekari, počev antičkih preko slovenskih turskih i na kraju srpskih lekara.[3]
Zdravstvo u antičkom periodu[uredi | uredi izvor]
Rimski vojskovođa Germanik zauzeo je područje današnje Banje Luke prvih godina nove ere, nakon gušenja poznatog Batonovog ustanka. Na mestu Kastela bio je podignut rimski vojni logor, utvrđenje Kastra (lat. Castrum Castra), pored koga je niklo i civilno naselje. Publije Kornelije Dolabela, namesnik cara Tiberija u provincijama Ilirik i Dalmacija, izgradio je oko 20. godine.
Rimljani su u ovaj grad doneli svoju medicinu, a u njemu spoznali i koristili lekovita svojstva termomineralnih voda u Srpskim toplicama, te na izvorištima u okolini grada — Slatini i Laktašima.
Zdravstvo u periodu Osmanlijske vlasti[uredi | uredi izvor]
Banja Luku su Osmanlije osvojile 1521. godine. Ferhat-paša Sokolović je u periodu od 1579. do 1587. godine sagradio čaršiju na idealnom području za razvoj naselja, na ušću Crkvene u Vrbas. Tada je podignuto 216 javnih zgrada od kojih su najpoznatije: džamija Ferhadija, karavan-saraj, oko 200 zanatskih i trgovinskih radnji i žitnice. Godine 1583. Banja Luka je postala sedište Bosanskog pašaluka, i to bila do 1639. godine.
Period Osmanlijske vlasti u Banjoj Luci se smatra mračnim delom u istoriji medicine naroda koji je živeo na ovom prostoru, jer su Osmanlije prekinule dalji razvoj u srednjem veku započete manastirske medicine koja se sprovodila u pravoslavnim i katoličkim manastirima i njihovim bolnicama i školama. Iako nije u tehničkom pogledu manastirska (samostanska) medicina bila dorasla izazovima lečenja, ona je maksimalno koristila hrišćansko čovekoljublje kao osnovu svoje delatnosti, što će u nastupajućim vekovima pomoći medicini da postane jedna od veština koja je pomagala čoveku ne samo u fizičkom prevazilaženju problema bolesti, nego je u bolesniku stvarala osećaj sigurnosti i pripadanja zajednici.
Osmanlije, poneseni svojim verskim fanatizmom, ukoliko nisu uništavali zdravstvene ustanove u osvojenim hrišćanskim zemljama, nisu za njih pokazivali interes. Osnovni cilj bio je širenje islama i brisanje onoga što nije bilo u vezi s njim. U sistemu koji je bio zasnovan na teokratiji i bezdušnoj eksploataciji, građanska klasa, koja je kod porobljenog stanovništva bila u početku formiranja, uništena a svaki progres paralisan. Ovakve posledice bile su prvenstveno izražene u pravoslavnim srednjovekovnim srpskim zemljama, dok su manje trpeli oni narodi koji su prihvatili islam.
Sa druge strane doneta od strane Osmanlija, islamska medicina bila je samo bleda slika jako cenjene arapske medicine. U Banja Luku su retko i dolazili učeni lekari iz Turske.
Zdravstvo u porobljenoj Bosni je bilo je u rukama laika; hodža, grčkih i narodnih empirika i drugih narodnih lekara (vidari, ranari, travari), berbera, „majstora“ (za nameštanje preloma i iščašenja) ali i vračare i sve brojnijih varalica. Tako je medicina u Banja Lucu, postala mešavina magijske medicine, etnomedicine povremeno sa tragovima naučne medicine.
Nastalo je „zlatno doba” magijske medicine u kome su dominantno mesto imale vračare i gatare, a teologija i medicina neretko su se ne samo dodirivale nego i na specifičan način umnogome i preklapale.
U mnogim receptima za izlečenje, narodni lekari, pa i lekari u tom periodu, tražili su od bolesnih i čitanje molitava kao što su Pater Noster i Ave Maria i razne druge molitve upućene svetiteljima, i upotrebu različitih bajalica i amajlija, u zavisnosti od težine bolesti. U ovom razdoblju važilo je pravilo:
Ko hoće da bude lekar i apotekar u Srbiji i Bosni, njemu nije potrebno znanje, već samo volja da se posveti jednom ili drugom ili zvanjima, pošto se tamo ne traže nikakva uverenja o stečenim sposobnostima. Turčin, svojim k'smetom zamagljen, živi zdrav ili bolestan spokojno ili ravnodušno. Srbin se nalazi još na niskom stupnju kulture, iako je prihvatljiv za ono što je bolje. Praznoverica i vračanje pomažu mu u nevolji. Pod takvim okolnostima ima tamo dosta raznih pustolova, tamo ima svakojakih lekara i apotekara.
Migracije izazvane ratovima i velikim zulumom Osmanlija dovele su do strašnog širenja zaraznih bolesti: kuge, tifusa, ali i nezaraznih poput povrede koje su kod Banjalučana dosta uspešno lečili narodni hirurzi. U tom periodu u Banjoj Luci najveće epidemije bila je epidemija kuge između 1813. i 1816. godine.
Na kraju turske vladavine, Banja Luka je imala 1.126 kuća, od čega 103 u srpskom gradu.
Osnivanje bolnica[uredi | uredi izvor]
Prvo je u 19. veku u Banja Luci osnovana bolnica koju je navodno izgradio Ostoja Ostojić zvani Sarajlić, graditelj iz Sarajeva. Bolnica je bila namenjena za lečenje obolelih od polne bolesti.
Prema drugom izvoru prvu bolnicu u Banja Lucu (namenjenu za smeštaj ranjenika iz ustanka 1875. godine) osnovao je Omer-paša Latas u zgradi pod nazivom Hastahana. Kuća se nalazila u ulici Josipa Šoše Mažara. U njoj su kasnije živele porodice Gusić i Mujezinović. Srušen je 1976. godine.[a]
Zdravstvo u Austrougarskoj carevini[uredi | uredi izvor]
Godine 1878, Banju Luku je okupirala Austrougarska. Iako je za vreme osmanske vlasti bila administrativni centar regije, Banja Luka je u periodu austrougarske okupacije BiH bila zaostalo orijentalno naselje sa manje od 10.000 stanovnika. Pod novom vlašću grad je značajno napredovao. Grade se nove saobraćajnice, vodovod, kanalizacija, električna rasvjetu, a razvijale su se i privreda, trgovina, ali i zdravstvo. Za vrijeme austrougarske vladavine otvorena je i gimnazija („Velika realka”, 1895)[4], fabrika duvana (1888)[5], železnička stanica (1891)[6] i drvoprerađivačko preduzeće „Bosna holc”. Austrougarski general Alfred fon Jelzon je pokrenuo akciju sadnje drvoreda, u kojoj je do 1885. godine zasađeno 4.714 stabala, a Banja Luka postala prepoznatljiva po svojim alejama, čija je ukupna dužina tada iznosila 17 km.[7]
Sa okupatorom u Banja Luku stižu i prvi u Evropi školovani vojni a potom i civilni doktori, a grade se i zdravstvene ustanove. Za vreme Austrougarske vladavine sagrađena je 1892. i prva bolnička zgrada na budućem bolničkom kompleksu veličine 17 dunuma, na kome je pet godina kasnije (1897. godine) izgrađen omanji paviljon za umobolna lica, a osam godina kasnije (1910. godine) i odeljenje za zarazne bolesti.
U prvim godina 20. veka u današnjem Mejdanu počeo je sa radom 1. februara 1903. godine Ambulatorijum preko Vrbasa u kome su ambulantno lečeni pacijenti. Usluge ovog ambulatorijuma 1906. godine koristilo je 1.587, a 1912. godine 2.860 pacijenata.[8] Ovi podaci ilustruju postojanje novih navike Banjalučana da sve više koriste usluge školovanih lekara, a ne nadrilekara i vidara.[9]
Godine 1908. sagrađena je i jednospratna zgrada bolnice., u kojoj su radili državni službenici (iz sastava kotarske administracije) koji su imali status državnih službenika i bili su zaduženi za zdravstveno stanje stanovništva na samo u Banja Luci već i čitavom kotarskom području.
Do kraja Prvog svetskog rata, u Banjoj Luci su radila najviše tri lekara, od kojih je jedan od njih (u zvanju primarijusa), bio istovremeno i upravnik bolnice.
Zdravstvo u Kraljevini Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]
Nakon osnivanja Kraljevini SHS uspostavlja se neka vrsta javne zdravstvene zaštite sa osiguravajućim društvima i higijenskim zavodima. U okviru tih reformi i u Banjoj Luci stvaraju se i povoljni uslovi za razvoj savremene zdravstvene zaštite i osnivanje novih bolničkih i drugih zdravstvenih kapaciteta, među kojima je bio prvi Higijenski Zavod u Banjoj Luci osnovan 1929. godine.[10]
Kada je 1930-tih Banja Luka postala značajan regionalni zdravstveni centar, izgrađeno je nekoliko bolničkih objekata sa pratećim zgradama, kako bi se na ovom prostor Kraljevine Jugoslavije još više unapredila zdravstvena zaštitu. Tako je 1937. godine, izgrađena Banovinska bolnica Banja Luka, koja je raspolagala sa 192 kreveta. Ova za ono vreme savremena bolničko zdanje posedovalo je odeljenje hirurgije sa operacionom salom u polukružnom delu zgrade. Uz zgradu hirurgije izgrađene su i druge pomoćne zgrade - upravna zgrada s kuhinjom, sadašnja zgrada sa rendgenom i paviljon za prijem bolesnika. decenije u Banjoj Luci osnivan je i prvi Higijenski Zavod.
U predvečerje Drugog svetskog rata, aprila 1941. godine počeli su radovi na velikoj zgradi, u kojoj je trebalo biti smešteno, najvećim delom interno odeljenje. Kako je rat prekinuo dalju gradnju, ova zgrada je konačno završena nakon Drugog svetskog rata.
Zdravstvo u Socijalističkoj Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]
Kraj Drugog svetskog rata i osnivanje FNR Jugoslavije rezultovalo je uvođenjem obavezna zdravstvene zaštita i organizovanje zdravstva po socijalnom modelu. Nedostatak kadrova uticao je na osnivanje Srednje medicinske škole u Banja Luci 1947. godine.
Izvršena je rekonstrukcija i obnova bolnica kao i izgradnja nekoliko rejonskih domova zdravlja. Stara zgrada bolnice proširena je i dograđena 1959.godine i u nju je smešteno Ginekološko–porođajno odeljenje koje je u njoj radilo do zemljotresa 1969. godine. Osim podizanja bolničkih objekata, nakon oslobođenja (1945)izgrađena je zgrada Hitne pomoći. Tako je prostor između Ulice Zdrave Korde i Crkvene bio pokriven brojnim bolničkim zgradama.
Od 1946. do 1974. u sastavu tadašnjeg Medicinskog centra Banja Luka, nalazile su se tri ustanove:
- Dom zdravlja,
- Opšta bolnica,
- Higijenski zavod.
Zemljotres u Banjoj Luci, magnitude (ML) 6.4 po Rihterovoj skali i intenziteta u epicentralnom području od 8 stepeni po Merkalijevoj skali, koji se dogodio 27. oktobra 1969. godine, ozbiljno je narušio zdravstveni sitem u ovom gradu. Porušeno je ili oštećeno 133 zdravstvenih objekta, a zdravstvene ustanove su nastavile rad u nepovoljnoj higijensko-epidemiološkoj situaciji, praćenoj brojnim nestašicama sanitetskog materijala i opreme.[11]
Tokom 1970-tih grade se konsoliduje i obnavljaju se i grade novi zdravstveni objekti, a Banja Luka postaje regionalni centar i zdravstvene ustanove, za područje od oko milion stanovnika.
Sledi osnivanje Medicinski fakultet i gradnja novih objekta Kliničko bolničkog centra u banjolučkom naselju Paprikovac koji je završen 1979.
Zdravstvo u Republici Srpskoj[uredi | uredi izvor]
Razvoj banjalučkog zdravstva u novoosnovanoj Republici Srpskoj (pod nazivom Srpska Republika Bosna i Hercegovina) 1992. godine (na početku rata na prostoru bivše Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine), u kojoj je Banja Luka postala ne samo najveći već i glavni grad RS.
Po okončanju rata, kome je prethodilo 1995. godine potpisivanje Dejtonskog sporazum, Republika Srpska je postala jedan od dva ravnopravna entiteta u sastavu Bosne i Hercegovine. Nakon što je Usvojen Zakon o Gradu Banja Luka (po kojem je područje Grada Banje Luke postalo područje dotadašnjih opština Banja Luke), i Zakon o zdravstvenoj zaštiti RS, stvoreni su svi preduslovi za dalji razvoj zdravstva u Banja Luci, koji je pretilo osnivanje sledeći ustanova (navedenih u donjoj tabeli).[12]
| Naziv ustanove | Adresa |
|---|---|
| Klinički centar Banja Luka |
|
| Ambulanta Kočićev Vijenac | Duška Košćice bb |
| Ambulanta Lazarevo | Ilije Garašanina 2 |
| Ambulanta Lauš | Karađorđeva 159 |
| Ambulanta Nova Varoš | Dragiše Vasića 11 |
| Ambulanta Obilićevo | Carice Milice 19 |
| Ambulanta Petrićevac | Njegoševa bb |
| Ambulanta Rosulje | Trive Amelice 26 |
| Ambulanta Starčevica | Rajka Bosnića 21 |
| Ambulanta Starčevica | Jug Bogdana 66 |
| Ambulanta Zalužani | Nikole KOstića bb |
| Ambulanta Vrbanja | Rade Radića 155 |
| Ambulanta Centar 1 | Vladike Platona 5 |
| Ambulanta Centar 2 - Poliklinika | Jovana Dučića bb |
| Ambulanta Srpske Toplice | Od Zmijanja Rajka bb |
| Ambulanta Bočac | Bočac bb |
| Ambulanta Agino Selo | |
| Ambulanta Bronzani Majdan | Bronzani Majdan bb |
| Ambulanta Borkovići | Borkovići bb |
| Ambulanta Verići | Verići bb |
| Ambulanta Dragočaj | Dragočaj bb |
| Ambulanta Goleši | Goleši bb |
| Ambulanta Kola | Kola bb |
| Ambulanta Krupa na Vrbasu | Jove G. Popovića bb |
| Ambulanta Mišin Han | Mišin Han bb |
| Ambulanta Piskavica | Piskavica bb |
| Ambulanta Potkozarje | Potkozarje bb |
| Ambulanta Stričići | |
| Dom zdravlja Banja Luka | Sime Matavulja bb |
Prva od četiri vojne sanitetske ambulante u Bosni i Hercegovini, čiju je obnovu finansirala Velika Britanija, otvorena je maja 2020 na vojnoj lokaciji, u kasarni "Kozara" u Banjoj Luci. U ovu aktivnost više od pola miliona KM uložile su Oružane snage BiH, Ministarstvo odbrane, NATO štab u Sarajevu i izvođač radova.[13]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Pouzdano se zna da su u Hastahani bili smešteni ranjenici iz ustanka protiv Austrougarske 1875. godine.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Thaller L. Značenje povijesti medicine. Med Pregl (Bgd) 1927; 2(7−8): 274−6.
- ^ Marković P. Najgori trenuci srpske istorije. Politika [kulturni dodatak]. 2011; Sept 10:3
- ^ Rahmatullah M, Biswas KR: Traditional medicinal practices of a Sardar healer of the Sardar (Dhangor) community of Bangladesh. J Altern Complement Med 2012, 18:10–19.
- ^ Jelovac 1960, str. 61.
- ^ Džaja 1962, str. 18.
- ^ Ravlić 1974, str. 25.
- ^ Jelovac 1960, str. 39.
- ^ Bilješka o banjalučkim NUMANITARNIM ZAVODIMA objavljivana u Bosanskom glasniku-Bosnischer Bote
- ^ „Zdravstvo u Banjaluci”. zdravstvo.blinfo.info. Pristupljeno 25. 10. 2020.
- ^ „Institut u Banjaluci, JZU Institut za javno zdravstvo RS”. www.phi.rs.ba. Pristupljeno 26. 10. 2020.
- ^ „Zemljotres u Banjoj Luci”. Arhivirano iz originala 21. 02. 2014. g. Pristupljeno 10. 02. 2014.
- ^ „Spisak zdravstvenih ustanova”. BL Portal. Pristupljeno 27. 10. 2020.
- ^ „Otvorena prva od četiri ambulante na lokacijama Oružanih snaga BiH”. Fokus.ba (na jeziku: bošnjački). 27. 5. 2020. Pristupljeno 26. 10. 2020.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bijelić, Stojan (1996). Kazivanja pametara: iz prošlosti Banje Luke i Krajine. Banja Luka: Opština Banja Luka i Kocka.
- Jelovac, Vuk (1960). Banja Luka u prošlosti. Banja Luka: Glas.
- Lukajić, Lazar (2005). Fratri i ustaše kolju (PDF). Beograd: Fond za istraživanje genocida.
- Mikić, Đorđe (1995). Banja Luka na Krajini hvala. Banja Luka: Opština Banja Luka i Institut za istoriju.
- Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet.
- Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut.
- Pejašinović, Zoran (2009). Banja Luka. Alejama prošlosti i sadašnjosti. Vodič. Banja Luka: Grad Banja Luka i Međunarodno udruženje naučnih radnika (AIS) Banja Luka.
- Ravlić, Aleksandar (1974). Banja Luka. Razdoblja i stoljeća. Beograd: Mladost.
- Smlatić, Sulejman (1978). Banja Luka, grad i njegove funkcije. Sarajevo: Svjetlost.
- Spremo, Dragiša (1966). Banja Luka: Istorija, kultura, privreda, turizam. Banja Luka: Književni klub.
- Džaja, Mato (1962). Banja Luka u putopisima i zapisima. Banja Luka: Glas.
- Ševo, Ljiljana (1996). Urbanistički razvoj Banje Luke. Banja Luka: Opština Banja Luka i Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka.