Kraški reljef Belopalanačke kotline
Kraški reljef Belopalanačke kotline čine najveće krečnjačke površine u kraškim oblastima Južne i istočne Srbije, koje se vezuju za Svrljiške planine, koje sa severa, i Suvu planinu, koja sa juga, omeđuju ovaj prostor. Debljina kretacejskih naslaga u pojedinim planinskim delovima navedenih krečnjačkih površine prelazi 1.500 m. Površinski reljef, koji karakteriše ispresecanost brojnim rasednim i drugim pukotinama, posledica je višestrukog ubiranja, navlačenja i razlamanja, krečnjaka. Na razvoj kraškog reljefa uticala je i količina padavina, koja je jako mala. Suva planina godišnje dobija 1.200 mm, a Svrljiške planine 1.000 mm vodenog taloga. Zato na ovom reljefu površinskog oticanja nema, ni sa planinskih padina, a veoma su retki i bujični tokovi koji se javljaju samo povremeno. Surovi uslovi krasa uticali su i na obešumljenost; Svrljiške planine su gole i krševite, a Suva planina je, tek u novije vreme, sa njene severoistočne strane pošumljenija,[1] i razvoj ostale vegetacije.[2]
Površinski kraški reljef[uredi | uredi izvor]
Krečnjaci na površinskom delu kraškog reljefa mestimično su, tako razjedeni da krečnjački blokovi podsećaju na „more kamenja“.[2]
Kretacejski krečnjaci, Belopalanačke kotline su sa velikim sadržajem CaCO3 (uvek je veći od 90%), zahvataju velike, neprekidne površine, a pokazuju se najviše kao masivni i tankoslojni.
Na Svrljiškim planinama, od kraških površinskih oblika najviše su zastupljene škrape i škrapari koji se uočavaju na svim zaravnjenim površinama ove planine. Najveću površinu zauzimaju na Rinjskim planinama, 12 km², kao nerazmrsivi krš. Škrape ne prelaze dubinu veću 0,5 m, a škrapasti bunari idu do dubine do 3 m.
Na Suvoj planini i površi Valožja, vrtače su glavna obeležja površinskog kraškog reljefa Belopalanačke kotline,[3] dok škrape i škrapari manje zastupljeni. Pravi škrapari, na Suvoj planini, javljaju se istočno od Šljivovičkog visa pa do Belave.
Valoge i vrtače su veoma zastupljene u površinskom kraškom reljefu Suve planine. Visoka krečnjačka površ Valožja predstavlja glavno obeležje kraškog reljefa nerazbijenog dela Suve planine. Vrtača, koje su različitog oblika i dimenzija, ima svih tipova. Od dubokih bunarastih do plitkih, tanjirastih. Najčešće su levkaste, dimenzija; dubine do 50 m i širine 150 do 200 m. Na dnu vrtača velikih dimenzija javljaju se i aluvijalni ponori, čije se strane najčešće obrušavaju (npr vrtače u Malom i Velikom konjskom).
Valoge u kraškom reljefu Belopalanačke kotline su pretežno uvle dužine najviše do 1 km, i širine 150 do 200 m. Dno im je sa debelim naslagama deluvijalnog materijala koji odozgo prekriva gusta planinska trava. U mnogim valogama javljaju se, u njihovim nižim delovima, aluvijalne vrtače, koje su po svom postanku aktivni ponori.[2]
Pseudokarst je formirana na mladom krečnjačkom materijalu, bigru, i najviše je zastupljen, najvećim naslagama bigra na jugoistočnom obodu Belopalanačke kotline, u donjem delu prostrane kraške zaravni Klisurske dubrave. Debljina bigra kreće se do 20 m. Pravi predstavnici kraškog reljefa u bigru su vrtače i kamenice. Vrtače su duge 150 do 200 m, a kamenice su prečnika 10 do 20 cm, a najveće dostižu i do 1 m.[2]
 |
_Sicevacka_klisura.JPG) |
.JPG)
|
Podzemni kraški reljef[uredi | uredi izvor]
Od podzemnih kraških oblika na obodnim planinama Belopalanačke kotline najzastupljenije su jame, sa skoro potpunim odsustvom značajnih pećina.[4]
Jame[uredi | uredi izvor]
Na Suvoj planini podzemni kraških oblici su najčešći na površi Valožja, a na Svrljiškim planinama u usamljenim krševima i na prostranim škrapastim zaravnima.[3] Na Svrljiškim planinama ispitano je 8 jama, od kojih se najveći broj nalazi na Rinjskoj i Gulijanskoj površi. Počinju u bunarastim, kamenitim vrtačama, na dubinama i do 10 m. Kako se najčešće završavaju omanjim kružnim dvoranama prečnika i do 15 m, po svom obliku spadaju u jame zvekare.[4]
- Jame na Rinjskoj površi
Na Rinjskoj površi otkriveno je pet jama:
- Gornji vrtop – ulazni otvor je nalik procepu dužine 2,8 m i širine 1,6 m, a dubina je 38 m.
- Jama pod Kršem – počinje grotlom dužine 1,6 m, širine 1,2 m, a dubine do 18 m.
- Latinska duvka – iznad sela Klenja, jednostavna propast duboka 12 m.
- Careva duvka – iznad sela Ljubatovice, duboka 18 m.
- Jama Mezilica – između Vrtopa i Suligate je tipična zvekara dubine 28 m.
- Jame na Gulijanskim planinama
U Gulijanskim planinama otkrivene su tri jame:
- Prva bezimena jama, tipična zvekara, duboke 28 i 26 m,
- Druga bezimena jama, tipična zvekara, duboke 28 i 26 m,
- Duboka propast, dubine 30 m.
- Jama u Malom Konjskom
Jama u Konjskom se nalazi na dnu plitke, skrašćene dolinice, na visini od 1.100 m na severoistočnoj strani Golaša. Njen ulazni otvor je dužine 2,8 m i širine 1,6 m. Ova jama je tipičan predstavnik najvećeg broja jama nastalih na površi Valožja. Nalazi se na dnu velike levkaste vrtače. Prečnika je 280 m i dubine ok 50 m. Blago je nagnuta niz padinu. Poznata je po tome što se u njoj najduže održavala ujezerena voda posle jakih letnjih kiša, tako da je dubina periodskog jezera dostizala 10 m.
- Jama Ledenica pod Tremom
Ona je najviša jama u kršu istočne Srbije, i tipična je ponorska jama, i jedina stalna ledenica. Ima izgled zjapeće, proširene pukotine dužine 2,5 m i širine 1,6 m. Nalazi se na visini od 1.780 m. Letnje temperature na dnu ledenice nisu veće od + 1,2 °C, dok se zimske spuštaju do - 6 °C. Debljina leda krajem avgusta nije manja od 5 m. Najdublji slojevi leda najverovatnije potiču još iz poslednjeg ledenog doba.[3]
Pećine[uredi | uredi izvor]
Poznatije pećine su: Vrelska pećina, Velika Vranovica, potopljeni sistem Modrog oka (Krupačko vrelo).[4]
- Vrelska pećina u Beloj Palanci
Ova vrelska pećina nalazi na vrhu izvorišnog obluka Belopalančkog vrela, na visini od 345 m. Nastala je mehaničkim i hemijskim radom podzemnog toka vrela. Pećina je izdubljena u krečnjacima Velikog kurila. Ima više stalnih, periodičnih i povremenih rečica ponornica.[2]
- Pećina Velika Vranovica
Pećina se nalazi na desnoj strani kanjonskog dela Sićevačke klisure. Njen otvor je širok 7,2 m a visok 8,3 m. Od ulaza pećina se naglo proširuje u veliku dvoranu iz koje polaze dva kanala. Levi dugačak 40 m, i desni dugačak 22 m. Strane pećine su bez nakita, a dno prekriveno glinom i drobinskim materijalom.[2]
- Potopljeni pećinski sistem Modrog oka
Ovaj sistem, poznatiji kao Krupačko vrelo, čine jezero Modro oko, horizontalna pećina i vertikalna jama. On predstavlja kraško jezero u vrtačastoj depresiji, obrazovano u obrušenoj pećinskoj dvorani koju prirodni most deli na dva dela.
Najveća dubina jezera od 14 m ukazuje na to da pećina leži ispod korita reke Nišave. Potopljeni pećinski sistem Modrog oka, sa do sada izmerenih 47 m dubine, leži ne samo ispod korita Nišave već i ispod jezerskih sedimenata ovog dela dna Belopalanačke kotline.
Pećinski sistem Modrog oka formiran je u zoni gusto izukrštanih raseda koji se seku pod različitim uglovima. Tektonske predispozicije reljefa su veoma duboke što je uticalo na intenzivno premeštanje podzemnih tokova, najverovatnije pre jezerske, neogene faze u Belopalanačkoj kotlini.[2]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Mitić D., Stanojević M. (2008): Šume srednjeg Ponišavlja, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerziteta u Nišu
- ^ a b v g d đ e Petrović J. (1998): Priroda Bele Palanke i srednjeg Ponišavlja, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad
- ^ a b v Petrović J. (1974): Krš istočne Srbije, Srpsko geografsko društvo, Beograd
- ^ a b v g Cvijić, J. (1895). Pećine i podzemna hidrografija istočne Srbije. Glas SKA, XLVI, Beograd.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Pavlović M. (1998): Geografija Jugoslavije II, Savremena administracija, Beograd.
- Petrović J. (1953): Izvori, vrela i tresave u Belopalanačkoj kotlini, Glasnik Srpskog geografskog društva br.1, Beograd.
- Mitić D. (2006): Srednje Ponišavlje, osnovne strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu