Legati u kulturi Beograda su pokloni i zaostavštine u obliku istorijsko umetničkih predmeta novca ili druge imovine koju su testamentom ostavljala određena lica brojnim ustanovama u Beogradu na čuvanje ili upotrebu. Od nastanka srpske države krajem 12. veka do danas neprekidno je postojao veoma različit oblik i namena materljalnih i kulturnih zadužbina - legata. Njihov razvoja shvatamo ne samo kao akt dobročinstva prema sopstvenom narodu već u isto vreme - i svedočanstva o društvenom i političkom prisustvu darodavaca, kao očigledan pokazatelj njihovog ličnog afiniteta i umetničkog shvatanja. Polazeći od ovih načela, legati u Beogradu nastali su kao sastavni deo zadužbinarske tradicije srpske naroda, naročito tokom 19. veka, kada su legati bili nezaobilazan činilac utemeljenja i razvoja srpske kulture u tek novoosnovanoj državi nakon viševekovnog ropstva pod Osmanlijama. U 20. veku ovaj vid kulturnog dobročinstvo ne samo da se nastavio, već se sve više širio tako da su npr. 1983. godine u Beogradu osnovane posebne zbirke na osnovu oko 150 legata.
Nažalost ustanova legata u Beogradu već nekoliko decenija, nakon raspada SFR Jugoslavije, suočavaju sa istovetnim problemima, koji su zbog velikih materijalni troškova njihovog čuvanja i održavanja bez pravog i očekivanog efekta, u srpskoj kulturi, na koju kao i na održivost legata utiče ekonomso stanje u Srbiji. Tako danas veliki broj legata čiji su predmeti smešteni u depoe, u kojima ostaju nepoznati ili nedostupni široj kulturnoj javnosti.
U 19. veku kako u Srbiji, tako i u oblastima u kojima žive izbegli Srbi, nastao je nov polet društvenog i kulturnog razvoja. Sastavni deo prosvetne istorije i novog građanskog društva čine i nove vrste donatorstva i dobročinstva, prema domovini. Gotove sve prosvetne i obrazovne ustanove tokom ovog veka bile su osnivane od dobrovoljnih priloga pojedinaca koji su ih potom neprekidno pomagali i osnivali nove.
Tako su se razvijali i legati u Beogradu, koji su imali dvostruku kulturnu funkciju. S jedne strane oni su bili izraz individualne kulturne svesti, kojom je legatorstvo upotpunjavalo ono što se podrazumeva pod kulturnim bićem jednog naroda. S druge strane, legatorstvo je na osoben načina potvrđivalo ljubav i brigu pojedinaca za kulturna i umetnička ostvarenja zajednice koja su na neki način izostala u nadležnim ustanovama.
Začet s kraja 19 veka, u 20 veku ovaj vid kulturnog dobročinstva u Beogradu širio se, tako da je 1983. godine Beogradu bilo oko 150 legata.
Zahvaljujući legatima Beograd i Srbija obogatile su svoje muzejske kolekcije, biblioteke i arhivske fondove koji su time postali značajni činilac za kulturnu istoriju ali i za proučavanje individualnog stvaralaštva.
Razlika između legata i poklona u darivanju kulturnog dobra
Prema pravnoj definiciji legat i poklon nisu istoznačni pojmovi;
Legat
„
Legat — Legut (lat.legatum)) je zaostavština novca ili druge imovine koja se testamentom ostavlja određenom licu ili ustanovi na čuvanje ili upotrebu. Pod legatom se najčešće podrazumeva darivanje istorijsko-umetničkih predmeta odgovarajućoj ustanovi kulture (u Beogradu je npr. posle 1945. bilo uobičajene da se legati predaju i Skupština grada Beograda).[1]
”
Legatom se uspostavlja ugovorni odnos između legatora i primaoca, pri čemu može da se koristi i testament kao dokument za zasnivanje ugovora. Pravna osnova za osnivanje legata je Zakon o nasleđivanju.
Poklon
„
Poklon je darivanje kulturnog dobra po osnovu obligacionog prava. Darodavac ustupa ustanovi kulture ili Gradu predmete od kulturne ili umetnieka vrednosti, bez neke nadoknade ili uslova.
Darodavci su bile ličnosti najrazličitijeg društvenog statusa: pored ministara i akademika, to su i knjižari, lekari i apotekari, diplomate, trgovci i industrijalci, sudije i advokati, činovnici - čak i seljaci.
Legati su bili namenjeni u najrazličitijei svrhe: od onih ko je su se imale upotrebiti za naučne i kulturno-umetničke svrhe do fonda za izdržavanje đaka i studenata, ili nagrađivanje plemenitosti, za pomoć i negu bolesnika ili udomljavanje devojaka. Tako je npr. pred Drugi svetski rat, u Srpskom kraljevskoj akademiji postojalo je 17 fondova i 65 zadužbina.[2]
Legati u kulturi Beograda su različiti po koncepciji, ali su po sadržaju važni kao kulturološko, sociološko, psihološko, ekonomsko i finansijsko svedočanstvo perioda u kojima su nastajali.
Prema vrsti, odnosno sadržaju legati koji su darivani Beogradu su po svojoj suštini kulturna dobra, koja u zavisnosti od fizičkih, umetničkih, kulturnih i istorijskih svojstava mogu biti pokretna i nepokretna:
Pokretna kulturna dobra
Pod pokretnim legatima podrazumevaju se umetničko-istorijska dela, arhivska građa, filmska grada i stara i retka knjiga, ili pojedinačni predmeti, grupa predmeta i / ili zbirka koja poseduje umetnicku, naučnu, kulturnu, istorijsku i neku drugu vrednost na lokalnom, nacionalnom ili univerzalnom nivou.
„
Umetničko delo i istorijski predmet, tj. umetničko-istorijsko delo je predmet ili grupa predmeta koja imaju poseban značaj za upoznavanje istorijskog, kulturnog, naučnog i tehničkog razvoja, bez obzira na to kada i gde su nastali i da li se nalaze u ustanovama zaštite ili izvan njih, kao i dokumentacioni materijal uz te predmete. Arhivsku građu čine izvorni i reprodukovani pisani, crtani, kompjuterizovani, štampani, fotografisani, filmovani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijali od posebnog značaja za nauku ili kulturu, bez obzira na to kad i gde je nastao i da li se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih.
”
Nepokretna kulturna dobra
Pod nepokretnim legatima podrazumevaju se spomenici kulture, prostorno kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta i znamenita mesta koja su od posebnog umetničkog, kulturnog, naučnog ili istorijskog značaja na lokalnom, nacionalnom ili univezalni nivou.
Kao osnivači legata u Beogradu javljaju se građani i porodice.
Među pojedincima legatori su pasionirani anonimni kolekcionari kulturnih dobara i vrednosti, ali legatori su i istaknuti umetnici (među kojima je u Beogradu najviše likovnih umetnika).
Porodični legatori su naslednici porodičnog kulturnog dobra, koji su stečekli bogatstvo i sa njim otvaraju legate, ili su to umetničke porodice koje umetnički opus svojih predaka ostavljaju kao legat.
Uroš Predić, Jovan Cvijić, iz legata SANUIvo Andrić u svom domu u Beogradu koji je pretvoren u legat - Spomen-muzej Ive AndrićaDeo legata Olje Ivanjicki izložen u Istorijskom muzeju Srbije (2017)
Po mestu čuvanja, legati u Beogradumogu se mogu razgraničiti na:
Legati u institucijama zaštite (muzejima, bibliotekama, arhivima)
Legate smeštene po volji legatora u kuće ili stanove (galerije, spomen-zbirke).
Uroš Predić, „Siroče na majčinom grobu”, iz Legat Mihajla Pupina Narodnom muzejuSlika Dobrica Milutinović, iz njegovog Legata u Muzeju pozorišne umetnosti
Legat Olge JevrićLegat Olge Jevrić, čiji glavni deo čini, osim nekoliko ranih portreta i nekoliko radova iz poznijih faza stvaralaštva, skulpture sa prve samostalne izložbe Olge Jevrić održane u galeriji ULUS-a na Terazijama u Beogradu 1957. godine.
Legat Milenka Šabrana, čini reprezentativni izbor od 35 slikarskih dela ovog autora, od kojih je najveći broj izrađen u tehnici ulja na platnu i pastela na hartiji, kao i kolekcija dela njegovih prijatelja i savremenika, i izbor dela primenjene umetnosti. U kolekciji od 18 slikarskih i vajarskih dela Šerbanovih prijatelja i savremenika nalaze se dela Nadežde Petrović, Zore Petrović, Petra Lubarde, Mila Milunovića, Stojana Aralice, Marka Čelebonovića, Milana Konjovića, Ivana Tabakovića, Nedeljka Gvozdenovića, Ivana Radovića, Peđe Milosavljevića, Milivoja Nikolajevića , Krsta Hegedušića, Petra Dobrovića, Sretena Stojanovića i Mihaila Tomića.
Ovu zbiru ččine umetnieka predmeti i moderan nameštaj iz 18 i 19 veka. Zbirka je delom u svojini Lele Flegl, a delom (123 predmeta) u svojini skupšitine grada.
