Norte Čiko
| Norte Čiko | |||
|---|---|---|---|
| Geografija | |||
| Kontinent | Južna Amerika | ||
| Regija | Lima,  Peru
| ||
| Društvo | |||
| Period | |||
| Istorijsko doba | oko 3.700. p. n. e. – oko 1.800. p. n. e. | ||
| Prethodnici i naslednici | |||
| Prethodile su: | Nasledile su: | ||
| Portal Arheologija | |||
Norte Čiko civilizacija (takođe Karal ili Karal-Supe civilizacija ) bila je složeno društvo pre kolumbijske epohe, koje je obuhvatalo tridesetak glavnih populacionih centara u sadašnjem severu centralnog primorskog Perua. Civilizacija je procvetala između četvrtog i drugog milenijuma pre nove ere, formiranjem prvog grada koji je uglavnom datirao oko 3500. godine pre nove ere, na Huarikangi, u području Fortaleza.[1] Od 3100. godine pre nove ere velika obimna naselja i komunalna gradnja postaju očigledna [2] i to je trajalo sve do perioda pada oko 1800. godine pre nove ere.[3] Od ranog 21. veka uspostavljena je kao najstarija poznata civilizacija u Americi.
Ova civilizacija je cvetala duž tri reke, Fortaleza, Pativilka i Sup. Svaka od ovih rečnih dolina ima velike grupe lokacija. Dalje na jugu, postoji nekoliko povezanih lokacija duž reke Uora.[4] Alternativno ime, Karal-Sup, potiče od grada Karal[5] u dolini Supa, velikog i dobro proučenog lokaliteta Karal-Sup. Složeno društvo u Karal-Supu nastalo je milenijum nakon Sumera u Mesopotamiji, bilo je istovremeno sa egipatskim piramidama i prethodilo je mezoameričkim Olmecima skoro dva milenijuma.
U arheološkoj nomenklaturi, Karal-Sup je predkeramička kultura prekolumbijskog kasnog arhaika; potpuno je nedostajala keramika i nisu sačuvani dokazi o vizuelnoj umetnosti. Najimpresivnije dostignuće civilizacije bila je njena monumentalna arhitektura, uključujući velike zemljane platforme i potopljene kružne trgove. Arheološki dokazi sugerišu upotrebu tekstilne tehnologije i, moguće, obožavanje simbola uobičajenih božanstava, oba od kojih se ponavljaju u predkolumbijskim andskim kulturama. Pretpostavlja se da je sofisticirana vlada bila potrebna za upravljanje drevnim Karalom. Ostaju pitanja oko njegove organizacije, posebno uticaja prehrambenih resursa na politiku.
Arheolozi su bili svesni drevnih lokaliteta u ovoj oblasti najmanje od 1940-ih; rani radovi su se odvili u Asperu na obali, lokalitetu identifikovanom još 1905,[6] a kasnije u Karalu, dalje u unutrašnjosti. Krajem 1990-ih, peruanski arheolozi, predvođeni Rut Šedijem, pružili su prvu opsežnu dokumentaciju o civilizaciji sa radom u Karalu.[7] Rad u časopisu Science iz 2001. godine, koji pruža pregled istraživanja Karala,[8] i članak iz 2004. godine u Nature, koji opisuje terenski rad i radiougljenično datiranje širom ove oblasti,[2] otkrivaju pun značaj Karal-Supa i dovode do širokog interesovanja.[9]
Istorija i geografija[uredi | uredi izvor]
Datiranje lokaliteta Karal-Sup pomerilo je procenjeni datum početka složenih društava u peruanskom regionu za više od hiljadu godina. Kultura Čavina, oko 900. godine pre nove ere, ranije se smatrala prvom civilizacijom ovog područja. Redovno se i dalje pogrešno navodi kao takva u opštim radovima.[10][11]
Otkriće Karal-Supa je takođe pomerilo fokus istraživanja sa planinskih oblasti Anda i nizija pored planina (gde su Čavini, a kasnije Inke, imali svoje glavne centre) na peruanske litoralne ili priobalne regione. Karal se nalazi u severno-centralnom delu obale, otprilike 150 do 200 km severno od Lime, grubo omeđen dolinom Lurin na jugu i dolinom Kasma na severu. On obuhvata četiri obalske doline: Uora, Sup, Pativilka i Fortaleza. Poznata nalazišta su koncentrisana u poslednje tri, koje dele zajedničku obalsku ravnicu. Tri glavne doline pokrivaju samo 1.800 km², i istraživanja su naglasila gustinu naseljenih centara.[12]
Peruansko primorje se čini „neverovatnim, čak i aberantnim“ kandidatom za „iskonski“ razvoj civilizacije, u poređenju sa drugim svetskim centrima.[1] Izuzetno je sušno, ograničeno sa dve kišne senke (koje izazivaju Andi na istoku, i pacifički pasati na zapadu). Region je isprekidan sa više od 50 reka koje nose otapanje snega u Andima. Razvoj široko rasprostranjenog navodnjavanja iz ovih izvora vode smatra se odlučujućim za nastanak Karal-Supa;[3][13] pošto je sva monumentalna arhitektura na različitim lokacijama pronađena u blizini kanala za navodnjavanje.
Radiougljenični rad Džonatana Hasa i drugih otkrio je da 10 od 95 uzoraka uzetih u oblastima Pativilka i Fortaleza potiče od pre 3500. godine pre nove ere. Najstariji, koji potiče iz 9210. godine p. n. e., pruža „ograničene indikacije“ ljudskog naseljavanja tokom pretkolumbovskog ranog arhajskog doba. Dva datuma iz 3700. p. n. e. su povezana sa komunalnom arhitekturom, ali su verovatno anomalni. Od 3200. godine pre nove ere jasno su uočljiva ljudska naselja velikih razmera i komunalna izgradnja.[2] Man, u jednom pregledu literature iz 2005. godine, predlaže „negde pre 3200. godine pre nove ere, a verovatno i pre 3500. godine p. n. e.“ kao datum početka formativnog perioda Karal-Supa. On primećuje da je najraniji datum zasigurno povezan sa gradom 3500 godina pre nove ere, u Huarikangi, u oblasti Fortaleza na severu, na osnovu Hasovih datuma.[1]
Hasovi datumi iz ranog trećeg milenijuma sugerišu da se razvoj priobalnih i kopnenih lokacija odvijao paralelno. Ali, od 2500. do 2000. godine pre nove ere, tokom perioda najveće ekspanzije, stanovništvo i razvoj su se odlučno pomerili ka unutrašnjosti. Sav razvoj se očigledno dogodio na velikim unutrašnjim lokacijama kao što je Karal, iako su oni ostali zavisni od ribe i školjki sa obale.[2] Vrhunac u datumima je u skladu sa Šadijevim datumima u Karalu, koji pokazuju nastanjenje od 2627. p. n. e. do 2020. godine p. n. e..[8] Međutim, ostaje sporno da su se priobalne i unutrašnje lokacije razvijale u tandemu.
Uticaj[uredi | uredi izvor]
Oko 2200. godine pre nove ere uticaj civilizacije Norte Čiko proširio se daleko duž obale. Na jugu je išao čak do doline Šilon i mesta El Paraiso. Na severu se širio do doline reke Santa.[14]
Oko 1800. godine pre nove ere, civilizacija Karal-Sup je počela da opada, sa snažnijim centrima koji su se pojavili na jugu i severu duž obale, i na istoku unutar pojasa Anda. Uspeh poljoprivrede zasnovane na navodnjavanju u Karal-Supu možda je doprineo njenom okončanju. Profesor antropologije Vinifred Krimer sa Univerziteta Severni Ilinois primećuje da „kada je ova civilizacija propadala, počeli su da se javljaju opsežni kanali dalje na severu. Ljudi su se selili na plodnije tlo i sa sobom nosili svoje znanje o navodnjavanju“.[3] Prošlo je hiljadu godina pre uspona sledeće velike peruanske kulture, Čavina.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Mann, Charles C. (2006) [2005]. 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus. Vintage Books. str. 199–212. ISBN 1-4000-3205-9.
- ^ a b v g Haas, Jonathan; Winifred Creamer; Alvaro Ruiz (23. 12. 2004). „Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru”. Nature. 432 (7020): 1020—1023. PMID 15616561. doi:10.1038/nature03146.
- ^ a b v „Archaeologists shed new light on Americas' earliest known civilization” (Saopštenje). Northern Illinois University. 22. 12. 2004. Arhivirano iz originala 9. 2. 2007. g. Pristupljeno 1. 2. 2007.
- ^ „detailed map of Norte Chico sites”.
- ^ „Sacred City of Caral-Supe”. UNESCO. Pristupljeno 2011-06-09.
- ^ Moseley, Michael E.; Gordon R. Willey (1973). „Aspero, Peru: A Reexamination of the Site and Its Implications”. American Antiquity. Society for American Archaeology. 38 (4): 452—468. JSTOR 279151. S2CID 163284313. doi:10.2307/279151. "We see the site as a 'peaking' of an essentially non-agricultural economy. Subsistence was still, basically, from the sea. But such subsistence supported a sedentary style of life, with communities of appreciable size."
- ^ Shady Solís, Ruth Martha (1997). La ciudad sagrada de Caral-Supe en los albores de la civilización en el Perú (na jeziku: španski). Lima: UNMSM, Fondo Editorial. Pristupljeno 2007-03-03.
- ^ a b Shady Solis, Ruth; Haas, Jonathan; Creamer, Winifred (27. 4. 2001). „Dating Caral, a Preceramic Site in the Supe Valley on the Central Coast of Peru”. Science. 292 (5517): 723—726. Bibcode:2001Sci...292..723S. PMID 11326098. S2CID 10172918. doi:10.1126/science.1059519.
- ^ See CNN, for instance. Given the tentative nature of much research surrounding Norte Chico, readers should be cautious of claims in general news sources.
- ^ „History of Peru”. HISTORYWORLD. Pristupljeno 2007-01-31.
- ^ Roberts, J.M. (2004). The New Penguin History of the World
(Fourth izd.). London: Penguin Books. str. 153. ISBN 9780141007236. „[The Americas] are millennia behind the development of civilization elsewhere, whatever the cause of that may be.” "The implied laggardness appears disproven by Norte Chico; in his work, Mann is sharply critical of the inattention provided the Pre-Columbian Americas."
- ^ Haas, Jonathan; Creamer, Winifred; Ruiz, Alvaro (2005). „Power and the Emergence of Complex Polities in the Peruvian Preceramic”. Archeological Papers of the American Anthropological Association. 14 (1): 37—52. doi:10.1525/ap3a.2004.14.037.
- ^ Pringle, Heather (2001-04-27). „The First Urban Center in the Americas”. Science. 292 (5517): 621. PMID 11330310. S2CID 130819896. doi:10.1126/science.292.5517.621."The claim in this Science 'News of the Week' column that Caral is the oldest urban center in the Americas is highly uncertain."
- ^ Rongxing Guo (2017), Behaviors of Nations. Dynamic Developments and the Origins of Civilizations. ISBN 9783319487724. Springer International Publishing. p. 49
Literatura[uredi | uredi izvor]
| Bibliotečki resursi o Norte Čiko |
- Sandweiss, D. H.; Solis, R. S.; Moseley, M. E.; Keeferd, D. K.; Ortloff, C. R. (2009). „Environmental change and economic development in coastal Peru between 5,800 and 3,600 years ago”. Proceedings of the National Academy of Sciences USA. 106 (5): 1359—1363. PMC 2635784
. PMID 19164564. doi:10.1073/pnas.0812645106. - Shady, Ruth; Kleihege, Cristopher, ur. (2008). Caral: la primera civilización de América = the first civilization in the Americas. Lima: Universidad de San Martín de Porres. ISBN 978-9972-33-792-5.
- Shady Solís, Ruth (2005). Caral Supe, Perú: the Caral-Supe civilization: 5,000 years of cultural identity in Peru. Lima: Instituto Nacional de Cultura. ISBN 9972-9738-4-0.
- Correal Urrego, Gonzalo. 1990. Evidencias culturales durante el Pleistocene y Holoceno de Colombia - Cultural evidences during the Pleistocene and Holocene of Colombia. Revista de Arqueología Americana 1. 69–89. Accessed 2016-07-08.
- Dillehay, Tom. 2000. The Settlement of the Americas: a new prehistory. Basic Books.
- Dillehay, Tom; Duccio Bonavia, and Peter Kaulicke. 2004. The first settlers. Helaine Silverman Andean archaeology, 16–34. Blackwell.
- Groot de Mahecha, Ana María. 1992. Checua: Una secuencia cultural entre 8500 y 3000 años antes del presente - Checua: a cultural sequence between 8500 and 3000 years before present, 1–95. Banco de la República. Accessed 2016-07-08.
- Gómez Mejía, Juliana. 2012. Análisis de marcadores óseos de estrés en poblaciones del Holoceno Medio y Tardío incial de la sabana de Bogotá, Colombia - Analysis of bone stress markers in populations of the Middle and Late Holocene of the Bogotá savanna, Colombia. Revista Colombiana de Antropología 48. 143–168.
- Lanning, Edward P.. 1967. Peru Before the Incas. Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.J..
- Lavallée, Danièle. 2000. The first South Americans: the peopling of a continent from the earliest evidence to high culture. University of Utah.
- Moseley, Michael. 2004. The Incas and their ancestors: the archaeology of Peru. London: Thames and Hudson.
- Quilter, Jeffrey. 2013. The Ancient Central Andes. Routledge World Archaeology. Accessed 2016-07-08.
