Pištolj-mala
Pištolj-mala je bila siromašna, nelegalno podignuta gradska četvrt (mahala) u dorćolskom kraju u Beogradu, u periodu između dva svetska rata.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Isto kao i druge siromašne gradske četvrti, kao što su Jatagan mala, Savamala, je nastala kao posledica rušenja tokom Prvog svetskog rata, posle čega su se nadovezali socio-ekonomski i dnevno-politički činioci.[1] Nakon Prvog svetskog rata, u Beogradu je gotovo trećina stambenog fonda postala neupotrebljiva. Bilo je porušenih zgrada, napuštenih, opljačkanih ili devastiranih stanova, usled nekorišćenja i neodržavanja. S druge strane, Beograd je nakon rata postao prestonica Kraljevine SHS i broj stanovnika je naglo narastao sa sa 90.000 pre rata, na 120.000 (1921), odnosno na 130.000 (1931).[1]
Prema legendi, naziv je dobila po tome što su je siromašni naseljavali „na pištolj“. Ne postoje podaci da je na ovom području bilo upotrebe pištolja radi naseljavanja.[2]
Prva bespravna naseljavanja ovog terena, tada udaljenog od centra grada, u vlasništvu Beogradske opštine i drugih vlasnika, su započela 1923. godine. Dunavski kraj nije bio naseljen. Opština i drugi vlasnici zemljišta nisu bili zainteresovani da spreče bespravnu gradnju. Glavno beogradsko smetlišta u neposrednoj blizini, je siromašnim doseljenicima predstavljalo mogućnost izvesne zarade, sakupljanjem, odvoženjem i deponovanjem smeća.[3]
Krajem 20-ih godina 20. veka Pištolj-mala je bila sastavljena od tri grupacije kuća. Jedna se nalazila u nastavku zemljišta između Kapetan Mišine i Knićaninove ulice, uz zapadnu granicu imanja Električne centrale i Tramvajskog depoa. Druga grupacija se nalazila u gradskom tkivu, između Dobračine i ulice Svetozara Miletića, a treća na smetlištu u produžetku ulica Pozorišne, Herceg Stjepana i Svetozara Miletića.[1] Između tri segmenta Pištolj-male nalazili su se veći kompleksi privrednih objekata, odnosno 16 preduzeća.[4]
U prvom segmentu nalazele su se bedne udžerica, mahom od dasaka, a u najboljem slučaju od ćerpiča.[4] Kuće su bile male, dimenzija 2−3,5 × 2–3,5 m, odnosno površine od 4–5 do 10-ak m² i ukupne visine 1,8–2,8 m. Većinom su se sastojale od jedne višenamenske prostorije. Ispred nekih kuća su postojale i male bašte.[5] Drugi segment se sastojao iz dva dela. Jedan je bio kompaktan, sastavljen od slobodnostojećih zgrada podignutih, duž jedne linije, uz zemljanu ulicu, a razmak između njih je iznosio od 2,5 do 5 m. U drugom delu su formiranih blokovi od udžerica na relativno malim parcelama, površine oko 8 i 9 m² i visine oko 2 m.[6] U trećem segmentu su se nalazili objekti slabe građe, od bondruka ili dasaka, oblepljenih blatom i pokriveni ćeramidom ili otpadnim limom, površine 7 do 10 m², visina 2,15 i 2,5 m. Nalazeći se u blizini gradskog smetlišta, bili su osuđeni na osećanje smrada sa terena, na borbu sa muvama, bez mogućnosti provetravanja, sa zatvorenim prozorima i vratima. U tom kraju vladaju malarija i tuberkuloza, a često i razne crevne infekcije, naročito kod dece.[7]
Siromašne porodice su često živele u stanu ili delu stana iznajmljenom od druge siromašne porodice, koja je na taj način poboljšavala mesečni budžet. S druge strane, bilo je i imućnih građana, iz gradske elite, koji su sirotinji rentirali bedne stanove ili „placeve“ za izgradnju čatrlja. Kirajdžije koje su iznajmile deo placa same su podizale kuće, a kiriju su plaćale za iznajmljeno zemljište. Beogradska opština je takođe izdavala neka zemljišta. Ona je opština 1928. iznela podatak da je od 340 kuća u Pištolj-maloj bilo svega 124 vlasnika. Međutim, dve trećine ukupnog stambenog fonda nalazilo se u vlasništvu između 10 ili 20 rentijera.[8]
Uprkos poplavi 1926. i delimičnim rušenjima u više navrata, sirotinja se ponovo vraćala ili je dolazila nova. Za razliku od drugih sirotinjskih naselja, Pištoljmaci su svega jednom nastupila kao zajednica, u pokušaju da se izbore za svoja prava, odnosno spreče rušenje svojih domova. Njihov otpor prema stalnim pretanjama rušenjima je bio kratkotrajan, sporadičan, neorganizovan i kao takav neuspešan.[2]
Pištolj-mala nikada nije u celosti raseljena, već je postepeno nestajala. Beogradska opština je razvijala gradsko jezgro, uklanjajući deo po deo Pištolj-male, izgradnjom drugih stambenih, privrednih ili komunalnih struktara.[9] Pištolj-mala je gotovo sasvim nestala već pred Drugi svetski rat - početkom 1938. se kaže "...razrušili su je... ovde-onde ostala je neka čatrlja".[10] Neke grupe kuća, međutim, su postojale i kasnije, dok neke avlijske zgrade i sada postoje u ovom delu Beograda.[2]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Vuksanović-Macura 2012, str. 134.
- ^ a b v Antonijević & 28. 1. 2018.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 136.
- ^ a b Vuksanović-Macura 2012, str. 137.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 138.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 139.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 140.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 141.
- ^ Vuksanović-Macura 2012, str. 148.
- ^ "Politika", 21. jan. 1938
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Vuksanović-Macura, Zlata M. (2012). „Pištolj Mala: najzaostalije nehigijensko naselje međuratnog Beograda”. Godišnjak grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda. LIX. ISSN 0436-1105. Pristupljeno 18. 4. 2018.
- Antonijević, Zlata M. (28. 1. 2018). „Pištolj-mala Dorćol je danas srce Beograda, a da li znate kakve mračne tajne krije”. Blic onlajn. Beograd: Ringier Axel Springer d.o.o. Pristupljeno 19. 4. 2018.
- Dunavski kraj, najnezdravije beogradsko predgrađe, kome treba hitno pomoći ("Politika", 17. maj 1936)