Riblji car (mitologija)
Riblja car, sjabija ili riblji pastir u pojedinim oblastima Srbije su narodni nazivi za mitološko biće za koje se verovalo da je po svojim osobinama i funkcijama u potpunosti identično sa ribljom caricom.[1] Za ribljeg cara se smatralo da vlada ostalim ribama i uopšte vodenim svetom.[2]
Voda i bića iz vode[uredi | uredi izvor]
Voda je jedan od četiri osnovna prirodna elementa – uz zemlju, vatru i vazduh, i bitan preduslov opstanka živog sveta na planeti Zemlji. Po narodnim verovanjima – voda je „jedan od prvih elemenata univerzuma; izvor života i oslonac na kome se drži zemlja; sredstvo za „magično očišćenje“, ali je, na drugoj strani, „vodeni prostor (...) osmišljen kao granica između zemaljskog i zagrobnog sveta, kao mesto na kome privremeno obitavaju duše mrtvih (...) i sredina u kojoj borave nečiste sile...“[3] ali i mnoga mitološka bića poput ribljege cara i riblje carice.
Suočeni sa vodenim prostranstvom kao zagonetkom i strahom od podvodnih bića neki drevni ljudi, koji su bili upućeni na ćudi reke, stvorili neobične figure ribolikog oblika — mitološka bića među kojima je u Srbiji nastalo i mit o ribljom caru.[4]
U slovenskim narodnim verovanjima, gledano uopšteno, za vodu su vezane četiri grupe mitoloških bića:
- zoomorfni stanovnici voda (vodeni bik, konj, ovan),
- proždrljiva čudovišta (hala, aždaja, lamja),
- čovekoliki vodeni duhovi (vodenjak, vodeni čovek, vodeni bog, vodeni car i carica)
- bića koja borave oko voda (vila, rusalka, boginka, karakondžule, razne prikaze).
Etnološka razmatranja[uredi | uredi izvor]
U Timočkoj Krajini i u jugoistočnoj Srbiji za ribljeg cara se verovalo da je to riba koje krasi posebna boja, ili neki znak na telu (obično krst), sa natprirodnim svojstvima. Zbog ovih osobina za ribljeg cara nastalo je opšte rasprostranjeno verovanje...
...da onaj ko bi ih ulovio biva proklet, podložan svakojakim nesrećama i iznenadnoj smrti, pa je shodno tome njihov lov bio tabuisan.
Ova verovanja rasprostranjena su i u Leskovačkoj Moravi i duž đerdapske deonice Dunava, o kojima su zabeležena kazivanja...
...kako se određenim konkretnim osobama dogodilo da su nastradali ogrešivši se o ovu zabranu.[2][5]
U okolini Đerdapa zabeleženo je verovanje da riblji car određuje sudbinu ribama,[6] odnosno...
...kada je kojoj ribi suđeno da bude ulovljena, kao i da svaka pojedinačna vrsta ribe ima svog starešinu, koji se brine o svojoj vrsti i sa kojim ribe te vrste zimuju na istom mestu.[2]
U gornjem toku Velike Morave, između Stalaća i Ćuprije, zabeležena su verovanja o ribljem sajbiji, koji bi zviznuo ili svirnuo i tako upozoravao ribe na opasnost; koje su se na ovaj znak razbežale.[2]
U pojediim rečnim dolinama Srbije riblji car se poistovećivao sa vodenjak u skladu sa funkcijama koje su pripisivane obojici — da količina ulova ribe zavisi od njih. Na to ukazuju otkrića etnologa da su, u Banatu, ribljeg cara nazivali vodac.[a]
U slovenskom narodu uvrežilo se verovanje o povezanosti između vodenjaka i ribljeg cara...
...pošto je ideja o vodenjaku kao gospodaru riba zabeležena i kod Rusa, u Tambovskoj guberniji. U Nižegoradskoj guberniji je zabeleženo verovanje da na dnu reke Sure živi car kečiga, koji se noću, kada je mesečina jaka, brčka u blizini obale pored svoje žene, rusalke, a rusalke se smatraju ženama i podanicama vodenjaka. O drevnosti veze između ribljeg sveta i vodenjaka takođe svedoči detalj iz srpske bajke Usud,[7] gde se pominje reka koja bi da sazna zašto u njoj „nema roda“, tj. života, a Usud joj poručuje da je tako zato što nikada nije udavila nijednog čoveka. Iz ovoga sledi da je postojanje riba i, uopšte, živog sveta u vodi u direktnoj zavisnosti od ljudske žrtve, tj. od prvog utopnjenika, od koga nastaje vodenjak.[2]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Za njega se u Banatu verovalo da ne daje ribarima da love ribu u Tamišu, već ih hvata za noge i vuče u dubinu reke.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Trubarac Matić, Đorđina, Todorović, Ivica. 2014. „Riba u srpskoj narodnoj tradiciji u kontekstu drevnih predstava i starocivilizacijskih religijskih praksi“, Etno-kulturološki zbornik 18, 43–58.
- ^ a b v g d Đorđina Trubarac Matić Etnološka obrada pojma „Riblji car” U: Popjmovnik srpske kulture, Etnografski institut SANU
- ^ Voda U:SM 2001 – Slovenska mitologija. Enciklopedijski rečnik (Svetlana M. Tolstoj, Ljubinko Radenković, red.), Beograd: Zepter Book World.
- ^ Zečević 1981 – S. Zečević, Mitska bića srpskih predanja, Beograd.
- ^ Đorđević M., Dragutin. 1958. „Vodena bića i jezera“ u Život i običaji narodni u Leskovačkoj Moravi. Srpski etnografski zbornik 70, Beograd
- ^ Zečević, Slobodan, Drljača, Dušan. 1973. „Ribolov na đerdapskoj deonici Dunava“, Zbornik radova Etnografskog instituta 6, Beograd, 111-128
- ^ Karadžić S., Vuk. 1897. Srpske narodne pripovijetke i zagonetke, Beogra.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- „Voda“ u Bandić, Dušan. Narodna religija Srba u 100 pojmova. 1991. Beograd: Nolit
- Gura, A. V. 2001. „Riba“ u Slovenska mitologija – enciklopedijski rečnik. (red. Svetlana M. Tolstoj, Ljubinko Radenković), Beograd: ZEPTER BOOK WORLD
- „Riba“ u Kulišić, Špiro, Petrović Ž., Petar, Pantelić, Nikola. 1998. Srpski mitološki rečnik. Beograd: Etnografski institut SANU, Interprint.
- Levkievskaя, E. E. 2001. „Vodenjak“ u SM
- Radenković, Ljubinko. 2013. „Vodeni duh – vodenjak. Slovenske paralele“. Aquatica. Beograd: Posebna izdanja SANU: Balkanološki institut SANU – knj. 122, 161–172;
- Snardžija, Snežana. 2013. „Iz dubina i virova. Predstave o podvodnom svetu u srpskoj usmenoj prozi“, v. Aquatica, 65–84
- Trubarac Matić, Đorđina, Todorović, Ivica. 2014. „Riba u srpskoj narodnoj tradiciji u kontekstu drevnih predstava i starocivilizacijskih religijskih praksi“. Etno-kulturološki zbornik 18, 43–58.