Feministička književna kritika u Srbiji

Istorija

Za razvoj feminističkih, ženskih i potom rodnih studija u Srbiji važan događaj predstavlja konferencija Drug-ca žena, novi pristup ženskom pitanju, održana 1978. godine u SKC-u u Beogradu. Tom prilikom uspostavljen je značajan dijalog između autorki i aktivistkinja iz SFRJ, koje su u fokusu imale slične probleme, odnosno, slične pristupe u dekonstruisanju uvreženih patrijarhalnih stereotipa. Upliv ideja zapadnog feminizma doveo je u pitanje dotadašnju dominantnu ideju ravnopravnosti prema kojoj je žensko pitanje bilo rešeno zajedno sa klasnim pitanjem. Uprkos osudama koje su posle skupa usledile, a koje su ga ocenile kao promociju „buržoaskog feminizma”, svest o važnosti socijalističkog perioda za uspostavljanje i održavanje društvene jednakosti i ženskih prava, kao ni svest o tome da je upravo u periodu socijalizma napisan velik broj za feministička istraživanja relevantnih studija iz oblasti sociologije i drugih disciplina − nisu bile potisnute.

Feministička teorijska aktivnost u Srbiji počinje da jača u postsocijalističkom periodu, tokom devedesetih godina XX veka. Tada je na teritoriji Srbije formirano više ženskih aktivističkih grupa. Tokom ratnih godina (1991−1999) feministkinje iz zemalja koje su činile SFRJ, državu koja se u to vreme raspadala, sarađivale su i duboko se uvažavale. Snažnu aktivističku inicijativu koju su pokazivale odlikovalo je jasno političko opredeljenje protiv rata i nacionalizma. Članice beogradske feminističke grupe Žena i društvo, koja je nastala tokom osamdesetih godina, bivajući svesne činjenice da je sazreo trenutak da se pored aktivizma u polje znanja uvede feministički teorijski pristup, 1991. godine inicirale su osnivanje ženskih studija u Beogradu. Prvi, eksperimentalni multidisciplinarni kurs započeo je sa radom na simboličan datum: 8. marta 1992. godine. Osnivačice Centra za ženske studije bile su: Marina Blagojević, Neda Božinović, Biljana Dojčinović, Sonja Drljević, Daša Duhaček, Jasmina Lukić, Lepa Mlađenović, Zorica Mršević, Žarana Papić, Slavica Stojanović i Jasmina Tešanović. Centar za ženske studije bio je organizovan kao interdisciplinarni obrazovni projekat, sa fokusom na pitanja roda, seksualnosti, etniciteta, rase, klase. U osnovi svih navedenih pitanja stoji pitanje razlike, kojim su se autorke bavile ne samo s ciljem da kreiraju modele za toleranciju iste već s ciljem da pokažu da je pitanje razlike, zapravo, izvor mogućnosti, te samim tim i bogatstva. Na taj način feministička teorija upisala je sebe u širu − poststrukturalističku teoriju, unutar koje problem razlike igra važnu ulogu.

Tokom devedesetih godina, iako su dekonstrukcija i poststrukturalizam bili uveliko poznati, feministička kritika − koja je problem razlike otelovila kao žensko u tekstu (pismu), ali i kao autorku, odnosno, autorke, one koje stvaraju u određenim istorijskim i društvenim okolnostima i razlikuju se od autora – bila je previše izazovna za akademski prostor znanja. Zbog toga je feministička kritika bila predavana isključivo na ženskim studijama, u okviru nevladinih organizacija.

Posle 2000. godine, usled reformisanja različitih segmenata društva, Centar za ženske studije našao je svoj akademski prostor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, na kojem su realizovane specijalističke studije i magistarske studije roda, a posle restrukturiranja programa na osnovu principa Bolonjske deklaracije uveden je i master program iz oblasti studija roda. Godine 2003. na Univerzitetu u Novom Sadu osnovan je ACIMSI (Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja) Centar za rodne studije (CRS). Bile su to prvo specijalističke i magistarske, sledeće godine i doktorske studije, da bi tokom bolonjskih procesa postali akreditovani master i doktorski programi. Na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu u okviru master akademskih studija organizovan je kurs Nasleđe Sopstvene sobe – pojam roda i proučavanje književnosti, a na doktorskim akademskim studijama kurs Teorije roda i razlike, na kojima predaje prof. dr Biljana Dojčinović.

Feministička kritika i književnost

Unutar feminističkih istraživanja posebno mesto ima proučavanje književnosti. Prvi pojmovi relevantni za feminističku kritiku počeli su da pristižu sa Zapada tokom druge polovine sedamdesetih godina. U časopisu Marksizam u svetu – Studije o ženi i ženski pokreti, br. 8−9, 1981. objavljen je prevod uvodnog dela knjige  Politike polnosti (Sexual Politics) Kejt Milet (Kate Millett), dok je posle skupa Instituta za književnost i umetnost iz Beograda, koji je održan u Dubrovniku 1986. godine, u časopisu Književnost, knj. LXXXIII sv. 8–9. objavljen temat o ženskom pismu (écriture féminine).

Sa osnivanjem ženskih studija i dvaju časopisa − časopisa za žensku književnost i kulturu Pro Femina (1995) i časopisa za feminističku teoriju Ženske studije (1995), koji je od 2000. godine preimenovan u Genero − interesovanje za feministički pristup književnosti doživelo je pun zamajac. Na časovima književnosti u sklopu ženskih studija književna dela bila su najčešće tumačena iz perspektive pojma roda (gender) kao društvene konstrukcije polnosti, kako je taj pojam u odnosu na pojam pola (sex) definisao Robert Stoler (Robert Stoller), i pojma ginokritike (gynocritics, takođe i gynocriticism), koji prema američkoj teoretičarki Ilejn Šouvolter (Elaine Showalter) predstavlja jedan od dva tipa feminističke kritike (feminist criticism), onaj koji u fokusu ima spisateljku (ženu kao pisca) i istoriju ženske književne tradicije. Ginokritika kao oblik feminističke kritike koji podstiče reviziju tradicije, imajući u vidu baš ideju roda, nadjačala je talas interesovanja za žensko pismo iz osamdesetih godina.

To što se razvoj feminističke teorije i kritike u Srbiji odvija u postsocijalističkom periodu ne iznenađuje ako se ima u vidu činjenica da se feminističko znanje, na svoj način, upisuje u širu, postmodernističku priču. S tim u vezi, dvadeset i prvi vek i potencijal koji internet kao rizomska struktura nudi − otvaraju feminističko znanje ka nečemu što mu je, zapravo, duboko imanentno. Drugo, drugačije, dugo marginalizovano, potisnuto, odnosno, kolonizovano nalazi se sad u polju razlike, nezaustavljivog kretanja, koje se opire principu identiteta.

Prvi pokušaj da se iskoristi potencijal interneta kao medija predstavlja istraživački projekat Zavera nečitanja: mesto, sudbina i značaj ženskog književnog stvaralaštva u srpskoj kulturnoj baštini Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. avgust 2016) (2001—2004), koji je kreiran u Centru za ženske studije, a na kojem su radile Vladislava Gordić-Petković, Tatjana Rosić, Dubravka Đurić i Biljana Dojčinović. Osim pomenutih autorki tekstove su pisale i Svetlana Slapšak, Snežana Samardžija i Ljiljana Pešikan Ljuštanović. Cilj tog projekta bio je da se na srpskom i engleskom jeziku, a iz perspektive istorije i feminističke teorije književnosti, reafirmiše žensko spisateljstvo u Srbiji.

Sledeći vrlo značajan projekat koji u cilju afirmacije ženske književnosti u funkciju stavlja potencijal digitalne tehnologije jeste projekat Knjiženstvo, teorija i istorija ženske književnosti na srpskom jeziku do 1915. godine, čija je rukovoditeljka prof. dr Biljana Dojčinović. Taj projekat u periodu od 2011. do 2015. godine finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. Dva osnovna, međusobno povezana segmenta projekta jesu digitalna baza podataka Knjiženstvo, formirana po uzoru na evropsku bazu Women Writers, sa kojom je povezana, i digitalni časopis Knjiženstvo, časopis za studije književnosti, roda i kulture, profilisan kao međunarodni elektronski časopis, koji se od drugog broja nalazi i u bazi podataka EBSCO. Podaci koji su pohranjeni u digitalnoj bazi podataka, a koji su razvrstani u sledeće skupine − autorke, radovi, recepcija i serijske publikacije − međusobno su umreženi, pružajući akademski provereno polje znanja, koje je takvo da se neprekidno može širiti. U projektu Knjiženstvo teorija i istorija ženske književnosti na srpskom jeziku do 1915. godine digitalna tehnologija iskorišćena je u cilju afirmacije ženske književnosti i proširenja teorijskih i kritičkih okvira iz kojih se ona može čitati. Takođe, tim su projektom otvorena vrata novom naučnom polju – digitalnoj humanistici.