Arhitektura industrijske revolucije
Tvrdilo se da je arhitektura 19. veka lišena svakog stila što je nepravedno i historizam i arhitekturu inženjerska dela industrijske revolucije treba posmatrati uporedo sa istorizmom.[1]
Industrijska revolucija u graditeljstvu[uredi | uredi izvor]
Nakon feudalizma u Evropi, u devetnaestom veku vlast preuzima građanstvo i umesto kraljevina i carstava nastaju republike. Ta promena se nije dogodila odjednom, nego je plod niza pobuna i revolucija koje su često likovni umetnici uzimali za temu svojih dela prepunih simbolike. No uz te društvene promene, dogodila se u privredi još veća promena koju nazivamo industrijskom revolucijom. Novina je to što mišićnu, ljudsku i životinjsku snagu zamenjuje energija koju proizvodi parna mašina, a zanatsku i manufakturnu proizvodnju zamenjuje fabrička mehanizovana. To je još jedan iskorak čoveka u oslobođenju od zavisnosti od prirode jer je parna mašina mogla raditi neprekidno, proizvodivši neuporedivo moćniju energiju. Podignuti su kameni te čelični mostovi, i nagovestili još jednu važnu novost, a to je epoha čeličnih konstrukcija. Razvoj industrijskih gradova prati i haos u urbanizmu. Prosto se fabrikuju nove građevine, nove gradske četvrti i novi trabanti u gradovima koji se šire, postaju sve više i više negospodarstveni.[2] Velikim fabrikama trebalo je mnogo radne snage što je privuklo masu stanovnika iz sela u grad i gradovi su se širili neverojatnom brzinom. Pored željezničkih stanica gradile su se fabrike tako je u gradove prodrla buka, zagađivanje dimom uz sve veće količine smoga, otpada i zagađenja okoline.
Nove konstrukcije[uredi | uredi izvor]
19. vek obeležava i istaknuta podvojenost arhitekture u načinu projektovanja i oblikovanja građevine; istorizma i novog funkcionalnog industrijske arhitekture.
Gradske stambene višespratnice gradili su se opekom, a zatim se pročelje malterom i štukom oblikovalo u stilu nekoga prošlog razdoblja: romanike, gotike, renesanse, baroka ... Takav stil, koji umesto savremena izraza, preuzima oblike iz pređašnjih stilskih razdoblja nazivamo istorizam (neostilovi). Te zgrade, kao u scenografiji, žele dočarati neko prošlo vreme pa ih nazivamo i kulisim fasadama. Ponekad bi nastala takva zbrka u gradnji da je ista zgrada mogal na pročelju imati više različitih stilova iz različitih razdoblja što je poznato kao eklekticizam.
Nasuprot tome, industrijska arhitektura je bilo savremeno i usmereno budućnosti, te možemo reći da je 19. vek - doba čeličnih konstrukcija i montažne gradnje i pokazuju oduševljenje za arhitekturu koja je očarana mašinama.[3] U Engleskoj su prve mostove od metala su postavljali već u 18. veku a u 19. veku se javljaju čak i gvozdeni mostovi šta više na lancima ili metalnoj užadi (npr. Most u Avonu- Engleska, s rasponom od 214 m1). No pravi je zamah i vrhunac novog industrijskog načina gradnje dostignut kada se počelo koristiti čelik u montažnoj gradnji. Pod montažnom gradnjom u 19. veku podrazumevamo proizvodnju delova od livenog gvožđa ili čelika industrijskim parnim mašinama u fabrikama (brzo, jeftino i u velikim količinama), prevoz na gradilište (brzim željeznicama na paru) i njihovo povezivanje nitnama ili vijcima u „kosturnu“ konstrukciju građevine. Delovi tih konstrukcija se protežu, kao čudo matematike, prateći smerove tereta, stvarajući utisak kao da je preostao samo kostur nekadašnjih „tela“ zgrada.
Sloboda nove arhitekture[uredi | uredi izvor]
Najprije su samo industrijske garđevine (pogoni i skladišta, mostovi, željezničke stanice...) rađene ovom metodom, ali je nekoliko projekata obeležilo ovo razdoblje i postalo simbolima industrijske epohe: Kristalna palata u Londonu (1851), Ajfelova kula i Galerija mašina u Parizu (1889).[4] Prva svetska izložba u Londonu 1851. bila je povod da se pokaže kakve su neslućene mogućnosti metalnih konstrukcija i stakla. Pa je u tu svrhu sagrađena ogromna građevina metalnog skeleta i staklenog omotača kao jedinstveni prostor za celu izložbu. Imala je galerije na dva sprata i pokrivala je površinu od 70.000 m². Zbog dotad neviđene svetlosti što su je propuštali stakleni zidovi i svodovi, te odraza svetlosti u staklenim površinama spolja, nazvana je Kristalnom palatom. Ta je izložbena građevina služila samo šest meseci, zatim je rastavljena i sledeće godine opet sastavljena na drugom mestu.
Već na Svetskoj izložbi u Parizu 1889. inženjer Gistav Ajfel je čeličnom konstrukcijom visokom 300 metara, što je po njemu dobila ime Ajfelova kula, pokazao kako zbog prednosti čvrstih a lakih građevinskih elemenata, nova arhitektura može dostići dotad neviđenu visinu. Kula je imala dve terase kao vidikovce i još jedan izum toga vremena – lift. Kasnije će poslužiti kao najviša antena radio odašiljača, a dugo će biti i najvišom građevinom na svetu. Danas je simbol tehničkih mogućnosti metalnih konstrukcija, ali i primer otmenosti i sklada što ga je moguće postići kreativnom primenom nove metode gradnje.
Galerija mašina, u kojoj su bili izloženi najnovije fabričke mašine na istoj izložbi, imala je dotad najveći raspon svoda od 110 m1. To je bilo moguće zahvaljujući širokom spletu metalnih greda i šipki na vrhu luka koji se sužava prema tlu i na kraju se sve sile sabiraju u jednoj jedinoj tački u podu; i to postavljene na pokretnim valjcima kako bi se zgrada mogla širiti na toploti i sužavati na hladnoći bez straha od pucanja.
Tako su projektanti čeličnih konstrukcija uveli i potpuno novo shvatanje lepote: otmenost i lakoću metalnog tkiva građevine, smelo povlačenje u visinu i širinu, svetlost i prozračnost.
Primena čelika naposletku je zahvatila i stambenu gradnju, a vrhunac je oblakoder (engl. sky-scraper) koji će se do kraja razviti u 20. veku kao simbol modernog doba, kao katedrale u gotici ili dvor u baroku. Najviše građevine jednostavnog „skeleta“ od metala s velikim staklenim prozorima koji „istiskuju“ zidove nicale su u industrijski snažnom Čikagu. Administrativne zgrade ili robne kuće, nazvane su prema nameni ili vlasnicima (npr. „Reliance Building“ sa 13 spratova, ili „Carson, Pirie & Scott“ delo arhitekta Luj Salivena ). Saliven prvi gradi velike staklene površine na mnogo- spratnim građevinama slobodnih osnova. Tu arhitekturu koja odiše jednostavnošću i poseduje „polivalentnost“ ili „univerzalnost prostora“ zovemo "Čikaška škola".
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Savremena arhitektura, Udo Kulterman Novi Sad 1971.
- ^ Alexander Mitscherlich – Die Unwirtlichkeit unserer Städte Anstiftung zum Unfrieden
- ^ Architektura ČSR 1970/3 H.Felix –Architektura strojoveho okuzleni
- ^ Architektura ČSR 1970/8 M.Benešova, J.Ludova, J.Gutova Svetove vystavi v 19. a 20. stoleti
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Udo Kuterman, Savremena arhitektura, Novi Sad 1971.
- H,W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd 1962.
- Đina Piskel, Opšta istorija umetnosti, Beograd 1972.
- istoimeni članak iz hr. Vikipedije