Gradsko jezgro Subotice

Gradsko jezgro Subotice
Gradska kuća Mesto= Subotica
Opšte informacije
Opština	Subotica
Država	Srbija
Tip kulturnog dobra	Prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture
www.heritage-su.org.rs

Gradsko jezgro Subotice je proglašeno za prostornu kulturno – istorijsku celinu 1986. godine (rešenjem MZZSK Subotica br. 101-4 od 13.12.1986.), a utvrđeno je za gradsko jezgro od velikog značaja 1991. godine (Sl. list SRJ 25/91).

Granice istorijskog jezgra

Istorijsko jezgro Subotice nalazi se na teritoriji Grada Subotice, obuhvata centralni deo naselja, u sledećim granicama: sa istoka – granicu čini pruga od Zmaj Jovine do ulice Maksima Gorkog, odnosno zapadna ivica kat. parcele 5126, sa juga- južna regulaciona linija ulice Maksima Gorkog od pruge do Romanijske ulice, sa zapada- granica je zapadna strana Romanijske ulice do Somborskog puta, deo Somorskog puta od Romanijske do Mažuranićeve ulice, ulica Laze Mamužića i zapadna strana Karađorevog puta do ulice Žarka Zrenjanina, sa severa-severna strana ulice Žarka Zrenjanina, severna strana Trga 29. novembra i Zmaj Jovine ulice do pruge.

Istorijat

Prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja predstavlja istorijsko jezgro Subotice, koje se nalazi u središnjem delu vekovne urbane matrice grada kojoj je svojstvena vremenska slojevitost. Svi slojevi gradogradnje koji su se u kontinuitetu odvijali od 14. veka do danas, sadržani su u ovome prostoru: u središnjem delu celine nalazi se najstariji deo grada sa ostacima kaštela iz 15. veka koji su ugrađeni u Franjevačku crkvu, kao i oblik šanca koji je sačuvan u urbanoj matrici okolnih ulica. Prostor na kojem su se uticali svi važni putni pravci: istočni segedinski, južni petrovaradinski, zapadni somborski i severni bajski put, danas čini trotržje: prostor između tri trga – Trga Slobode, Trga Republike i Trga cara Jovana Nenada. Ovo stecište puteva ujedno je predstavljalo ulaz u kaštel. Urbana matrica koja se prvobitno zrakasto širila, da bi se daljim planskim razvojem ovaj oblik modifikovao, još je i danas u pojedinim segmentima saglediva u urbanoj matrici jezgra. Poznato je da su groblja oduvek građena na obodu naselja, što potkrepljuje tvrdnju da se prvobitno naselje nalazilo na prostoru od Rogine bare na istoku (danas Park Ferenca Rajhla) do starog groblja na zapadu (uz zapadnu ivicu ulice Matije Gupca). Ovaj prostor je u daljem razvoju zadržao ulogu centra.

Dalji spontani razvoj naselja uslovila je konfiguracija terena. Naseljavani su viši delovi, dok je centralni, močvaran deo naselja sa vodotocima, ostao nenaseljen. Presudna je uloga vodotoka koji se slivao sa severo-zapadne teritorije sredinom grada. On je podelio grad na dva dela, na istočnoj obali je oko kaštela prikazana zbijena urbana matrica, a na zapadnoj raštrkana, ograničena sa par nabačenih linija. Razvojačenjem i uvođenjem civilne uprave, naselje dobija nove funkcije. Dolazi do spajanja dva dela u jedinstvenu celinu. Novi administrativni, kulturni, prosvetni, trgovačko – zanatski centar je formiran u središnjem prostoru gde je glavna odrednica nova Gradska kuća izgrađena 1751. godine, ali i nadalje ostaje u istim okvirima definisanim starim grobljem i Roginom barom. Sve naredne gradske kuće će biti građene (druga 1827. godine, a današnja 1910/12.) na ovom prostoru koji će do danas ostati centralni prostor grada. Markirne tačke za gradski okvir tada su pored gradske kuće činili: Franjevački samostan, Pravoslavna crkva podignuta 1730. godine, katolička katedrala sv. Terezije Avilske izgrađena 1779. godine, kapelica sv. Roka koja je podignuta 1738. godine.

Koliko je sledećih četrdesetak godina bilo značajno za razvoj trgovišta uočljivo je na najstarijoj poznatoj rukopisnoj karti, koju je 1778. godine izradio Karlo Leopold Kovač i koja detaljno prikazuje isključivo gradsku teritoriju. Tek od ove karte sve do današnjih dana možemo pratiti urbanistički i arhitektonski razvoj grada. Trgovište se do tada toliko uvećalo da se vodotok našao na sredini naselja, kao i groblje koje je ranije moralo biti na obodu naselja. Naselje je već tada zauzimalo teritoriju čija se veličina neće bitno menjati sve do kraja 19. veka.

Sa ovim dokumentom počinje planski urbani razvoj grada. Tada je definisan budući centar grada na mestu gde se tokom narednog perioda u kontinuitetu formirao. U to doba, unutrašnji grad je još uvek bio slabo naseljen i ispresecan vodotocima i barama sa mnogim mostovima, ali se na ovom planu već očitava da je naseljavanje centra (udoline) uzelo maha. Današnji putni pravci i ulice, urbani blokovi i trgovi su već čitljivi sa nje, kao i da su prve građanske kuće podužnog tipa skoncentrisane oko franjevačke crkve i uz raskršće puteva. Urbani blokovi nastali u ovome periodu su još uvek nepravilnog oblika koji je prilagođen putnim pravcima i položaju voda i močvara. Većina urbanih blokova u ovome delu jezgra, kao i parcelacija, formirana je do kraja 18. veka.

Plansko uređenje

Prvi koraci ka planskim uređenjima naselja učinjeni su postavljanjem administrativnih okvira definisanih u dokumentima kojim se Sent Marija 1779. godine proglašava slobodnim kraljevskim gradom pod imenom Marija Tereziopolis. Statutom su bile date različite odredbe o izgradnji i uređenju gradske teritorije, sa ciljem da naselje što pre dobije izgled grada. U narednim godinama, a shodno obavezama koje je grad preuzeo, pristupilo se izradi regulacionih planova za uređenje grada i hidroinženjerskih planova za isušivanje bara i vodotoka. Akcenat je bio stavljen na prostor oko gradske kuće. Zatečena spontano nastala urbana matrica je samo regulisana. Prva katastarska karta iz 1838. godine jasno pokazuje da su najveće izmene izvršene baš u centralnom delu grada oko franjevačke crkve, crkve sv. Terezije, pravoslavne crkve i oko gradske kuće gde su najvećim delom podignute građanske kuće. Početkom veka, nakon isušivanja močvarnog centralnog prostora, izvršena je planska regulacija urbane matrice koja je gotovo identična današnjoj.

Prvi važan korak za preobraženje palanke u grad predstavlja izgradnja pozorišta 1854. godine. Pozorište predstavlja novi reper formiranja centra koji su do tada već markirali sakralni objekti i Gradska kuća. Sledeće veće intervencije nisu vršene sve do uvođenja železnice 1869. godine koja predstavlja prekretnicu u razvoju grada. Tada dolazi do naglog razvoja i širenja centra grada na prostor nekadašnje Rogine bare. U periodu od 1880. do 1914. godine gradsko jezgro, pogotovo na delu od pruge do crkve sv. Terezije, u potpunosti dobija današnji lik. Izgrađene su brojne, uglavnom jednospratne najamne palate, izvršeno je ozelenjavanje, uvedeno osvetljenje, delimična kanalizacija, popločavanje.

U periodu između dva svetska rata nastavljena je gradogradnja u kontinuitetu, formiran je Sokolski dom sa vežbalištem oko njega, uređena je ulica Vladimira Nazora.

Ovim je završena faza kontinualnog razvoja grada, da bi 60/70-tih godina XX veka krenula njegova razgradnja, podizanjem višespratnih slobodnostojećih objekata baš u najstarijem delu, uz Franjevački samostan podignut je Radnički univerzitet, naspram njega velika robna kuća i stambena višespratnica. Još jedna građevina se uspela uvući u istorijsko jezgro, na njenom obodu uz međunarodni put podignut je hotel „Patria”. Oni su ostali kao svedočanstvo jednog evropskog urbanističkog i arhitektonskog pokreta koji je negirao postojeće vrednosti, ali pokreta koji ipak nije uspeo narušiti celinu jezgra.

Vidi još

• Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica

Spoljašnje veze

• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd/Baza nepokretnih kulturnih dobara