Dežan
| Dežan rum. Dejan | |
|---|---|
| Naselje | |
  Dežan Lokacija u Rumuniji | |
| Koordinate: 45° 17′ 7″ N 21° 17′ 34″ E / 45.28528° S; 21.29278° I | |
| Zemlja |  Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Moravica |
| Nadmorska visina | 80 m (260 ft) |
| Stanovništvo (2013)[1] | |
| • Ukupno | 245 |
| Vremenska zona | Istočnoevropsko vreme (UTC+2) |
| • Leti (DST) | Istočnoevropsko letnje vreme (UTC+3) |
| Geokod | 679548 |
Dežan (rum. Dejan) je selo u opštini Moravica, koja pripada okrugu Timiš u Republici Rumuniji. Tokom njegovog postojanja, ugarske vlasti su selo zvanično nazivale Dezsánfalva. Negde između 1855-1872. godine u zvaničnim spisima se navodi alternativan naziv mesta - Degsanova ili Degaxanova, u vršačkom srezu. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.
Položaj naselja[uredi | uredi izvor]
Selo Dežan se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 10 km od Srbije i od graničnog prelaza kod Vatina. Selo se nalazi na mestu gde ravničarski deo Banata prelazi u zatalasana pobrežja.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Po "Rumunskoj enciklopediji" mesto Dežan je nastalo na temelju nekadašnjeg srpskog sela zvanog Radovan (Radovanc). Ono se pominje pod tim imenom i 1717. godine, kada je popisano 20 kuća. Rumuni koji su se tu ubrzo doselili prešli su selo Mramorak u srpskom delu Banata. Kada su Srbi i Rumuni morali da napuste mesto Moravicu došli su tu 1786. godine. Naziv sela je uzet prema upravniku koji je dozvolio da se tu nasele - Josif Dežan. U dva maha 1821. i 1829. godine kolonizovani su Mađari koji su vremenom postali većinski nard tokom 19. veka.
Mesto Dežan pominje Erler carski revizor u Banatu, 1774. godine, kada ga naziva po prethodnom imenu - "Radovanc". To selo je bilo tada većinski rumunsko, i nalazilo se u Žamskom okrugu, Vršačkog distrikta.[2] Po drugom izvoru, Dežan je navodno naseljen tek između 1781. i 1810. godine, sudeći po pravoslavnoj crkvi građenoj 1790-1793. godine.[3] Tokom većeg dela svog postojanja mesto se zvalo Dežanfalva, i bilo je spahijski posed. "Blagorodni" Teodor Đuka zemljodržac Dežanfalski je 1831. godine u Pešti nabavio knjigu o mađarskom pravu. Po Eleku iz 1839. godine tu posed od 48 3/8 kmetovski parcela, drži spahija Teodor Đuka "ot Dežanfalve" sa bratom Konstantinom[4].
Po podacima iz 1905. godine Dežan je mala opština, u Vršačkom srezu. Kaže se da je naseljena pre stotinu godina. Tu živi 876 stanovnika u 170 domova. Srba pravoslavaca ima 158 duša (ili 18%) sa 49 kuća. Od javnih zdanja u mestu pominju se tada: srpska pravoslavna crkva, rimokatolička crkva, jedna srpska narodna i jedna državna škola.[5]
U tom selu kod Moravice, živi mešovito stanovništvo, u verskom pogledu ima 270 katolika i 378 pravoslavaca. Pravoslavci imaju svoju jednu pravoslavnu crkvu. Zna se da su zografi su oslikali dežansku crkvu 1767. godine. Hram posvećen prazniku Petrovdanu (apostolima Petru i Pavlu) je osvećen tek 1805. godine, a novi ikonostas koji je ozidan i sa poređanim pojedinačnim ikonama, dobila sudeći po ktitorskom zapisu na carskim dverima 1814. godine. Te dveri su rezbarene, oslikane i pozlaćene troškom ktitora Jovana Mešterovića, trgovca iz obližnje Moravice.
Po izveštaju iz 1857. godine selo Dežan ima 1009 stanovnika, atar je sa površinom 4727 kj i 2075 kv hv, a posednik Teodor Đuka. U porodici Đuka bilo je nekoliko oficira poput Diomelja (1840), Eugena (1792-1805). Porodica je vremenom sve više osiromašivala i gubila pozicije u društvu. Po listi virilaca Krašo-severinske županije, na 39-om mestu se 1887. godine našao Arpad Đuka iz Dežanfalve, sa poreskom osnovicom od samo 595 f.
Po državnom šematizmu pravoslavnog klira 1846. godine u Dežanfalvi, selu sa 355 pravoslavnih duša, postoji pravoslavna crkva posvećena Petrovdanu. Pravoslavno parohijskoU njoj služi jedan sveštenik Mihail Zarić, a sve crkvene matične knjige se vode tek od 1831. (ili od 1853?) godine.[6]
Paroh Zarić je 1847. godine je bio kupac popularne knjige tog vremena "Bogomoljke" od Kocebua. Po popisu Karlovačke mitropolije u srpskoj parohiji Dežanu, koja pripada Vršačkoj eparhiji, je 1866. godine bilo 299 pravoslavnih Srba. Ta parohija je jedina i rangirana u vrlo siromašnu šestu klasu. Između dva popisa 1847. i 1867. godine broj pravoslavnih duša opada: sa 312 spao je na 293. Njena crkvena opština je decenijama u jadnom finansijskom položaju, i redovno traži i dobija finansijsku pomoć od crkvenih vlasti i pojednica, požrtvovanih Srba. Kada su Srbi Dežanci hteli u zimu 1895. godine da oprave hram, naloženo im je da raspišu "javnu licitaciju na manjak".[7] Po jednom popisu u Dežanu je 1900. godine bilo 158 Srba pravoslavaca.
Početkom 20. veka u Dežanu je organizovana srpska pravoslavna crkvena opština, ali skupština nije redovna, predsednik je Ilija Matić, a perovođa učitelj. Crkva se tada nalazila u "vrlo rđavom stanju", sa tri zvona u tornju. Postojao je parohijski dom i parohijska zemljišna sesija od 29 kj. Parohija je bila najniže šeste platežne klase, a paroh je jeromonah Partenije Staić kao administrator, koji služi pet godina u mestu. Postoji i srpsko pravoslavno groblje, a crkveno-opštinski posed je iznosio 32 kj. zemlje.[8]
U Dežanu je postojala srpska, pa onda mešovita, srpsko-rumunska škola, sve do podržavljenja svih škola u AU 1877. godine. Od tada postoji opet samostalna srpska veroispovedna škola, koja je podređena vršačkom eparhijskom školskom odboru. Godine 1842. u Dežanu je bilo upražnjeno srpsko učiteljsko mesto, a 1859. i 1866. tražen je sada učitelj u srpsko-rumunskoj školi sa osnovnom platom od 100 f. Pop Mihail je bio direktor i katiheta te narodne škole, a 25 učenika držao "srpski učitelj" Uroš Popović. Srpski narodni učitelj zabeležen 1862. godine je bio Đorđe Živanović.[9] Crkvena opština dežanska je 1891. godine tražila pomoć za izdržavanje srpske narodne škole, pri kojoj se izvodila i nastava u tzv. poftornoj školi. Sledeće 1892. godine bilo je upražnjeno mesto za jednog učitelja, sa platom koja nije povećava tri decenije. Školsko zdanje je građeno 1901. godine, a tu je i školski vrt. Dežansku školu je 1905. godine pohađalo malo dece; njih 35 je pratilo redovnu nastavu, a u poftornu školu je išlo osam učenika starijeg uzrasta. Kada je u leto te godine raspisan stečaj za učitelja, nuđena osnovna plata je iznosila 600 kruna (300 f). Poznati dežanski učitelji početkom 20. veka bili su: Stevan Marković rodom iz Kišfalube (1906-1907), Sava Veselica (od 1907), Pera Novaković (1909-)...
Dežanski katolici (Švabe i Mađari) nisu do 1851. godine imali svog paroha. Od 1803. godine selo je bilo filijala (sa još tri mesta) katoličke parohije u Stamori. Po izveštaju katoličke Čanadske biskupije iz 1821. godine u Dežanfalvi je bilo 444 katolika i 224 pravoslavca. Patron stamoranske parohije bio je spahija Petar Malenica, a katolički paroh Stefan Bede. Pre osamostaljivanja, Dežanfalva je ostala jedina stamoranska filijala, sa 648 vernika, kao što se vidi iz opisa iz 1842. godine. Matična katolička parohija je formirana 1851. godine, i o tad paroh Kosta Ištvan vodi sve matične katoličke knjige. Službu izvodi na nemačkom ili mađarskom jeziku. Po jednom izveštaju u Dežanu je 1858. godine bilo oko 600 katolika i oko 400 pravoslavnih žitelja.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Dežan imalo je 266 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovništva opada.
Selo je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina. Danas je njihov broj simboličan, a slična sudbina zadesila je i nemačku i mađarsku zajednicu u selu. Nacionalni sastav prema pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 963 | 245 | 266 |
| Srbi | 187 (19,4%) | 28 (11,4%) | 16 (6,0%) |
| Rumuni | 137 (14,3%) | 170 (69,4%) | 218 (82,0%) |
| Mađari | 569 (59,1%) | 44 (18,0%) | 31 (11,7%) |
| Nemci | 64 (6,6%) | - (0,0%) | - (0,0%) |
| ostali | 6 (0,6%) | 1 (0,4%) | 1 (0,4%) |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Statistical Yearbook 2011” (PDF). Comisia Centrală pentru Recensământul Populaţiei şi Locuinţelor. Pristupljeno 2015-07-05.
- ^ J.J. Erler:"Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
- ^ Metastazijev: "Atilij Regul", pozorišna igra, Novi Sad 1846.
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1895. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Školski list", Sombor 1862. godine
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena (srpski jezik)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2022) (mađarski jezik)
