Обична папрат
| Obična paprat, navala | |
|---|---|
| |
| Naučna klasifikacija | |
| Carstvo: | |
| Divizija: | |
| Klasa: | |
| Red: | |
| Porodica: | |
| Rod: | |
| Binomno ime | |
| Dryopteris filix-mas (L.) Schott
| |
| Sinonimi | |
| |
Obična paprat (Dryopteris filix-mas), u narodu poznata kao navala i bujatka, a u botanici i kao muška paprat (iz lat. filix = paprat + lat. mas = muški) je najčešća od evropskih paprati, a nastanjuje i Aziju, Afriku i Severnu i Južnu Ameriku, te je u stvari kosmopolitska vrsta.[1] Visoka je i do 120-160 cm.
Morfološki opis[uredi | uredi izvor]
Višegodišnja biljka koja raste iz koso rastućeg, debelog i snažnog rizoma. Rizom u zemlji je dug 20-30 cm, račva se, pokriven je odrvenelim mrkim ljuspama. Lisna drška 3-5 puta kraća od liske, gusto pokrivena linearnim mrkim ljuspama. Liska izduženo lancetasta, pri vrhu postaje izrazito sužena; sa gornje strane je tamnozelena, gola, a sa donje bleđa i s retkim dlakama. Listovi brojni, dvostruko do trostruko perasti, 30-130 cm dugi i 10-30 cm široki, manje ili više čvrsti, u jesen odumiru. Listići prvog reda na vrlo kratkoj dršci, ka vrhu postepeno ušiljeni, stoje naizmenično, po 20-35 sa svake strane, 4-7 puta su duži od svoje širine. Listića drugog reda po 20 i više pari na najdužim listićima prvog reda, sa osnovama okrenutim ka osovini liske, po obodu su testerasto nazubljeni, na vrhu nisu ušiljeni već okruglasti. Sorusi se najčešće nalaze u gornjoj polovini liske, na donjoj strani listića, u dva reda po 5-6 na fertilnim listićima drugog reda, postavljeni sa obe strane srednjeg nerva. Spore su bubrežastog oblika, s bradavicama ili brazdama.
Biljka sporonosi celog leta, od jula do septembra.[2] Listopadna je, svi listovi sasušuju nakon prvih mrazeva.
Ova paprat jako liči na srodnu ljuspastu paprat (Dryopteris affinis) sa kojom ponekad i hibridizira.
Varijabilnost[uredi | uredi izvor]
Na Balkanu utvrđene su tri forme vrste Dryopteris filix-mas: f. filix-max, f.subintegrum i f. deorsolobata.
Stanište[uredi | uredi izvor]
Navala se najčešće sreće u vlažnim i senovitim šumama lišćara, posebno u bukovim. Raste na humusnom zemljištu raznih geoloških podloga – na krečnjaku, silikatu, peridotitu, serpentinu i drugim stenama. Od brdskog pojasa penje se sve do subalpskog.
U Srbiji raste u podnožju svih većih planina, od Fruške gore do Tare i Stare planine.
Ekološki indeksi[uredi | uredi izvor]
F - 3, R - 3, N - 3, H - 4, D - 4, L - 2, T - 3, K - 3, W - h.
Upotreba u fitofarmaciji[uredi | uredi izvor]
Navala, odnosni ekstrakt u želatinskim kapsulama, koristi se kao antihelmintično sredstvo protiv pantljičare i u veterinarskoj medicini protiv metilja. Upotreba preparata navale je u znatnoj meri potisnula sintetička antihelmintična sredstva, naročito u humanoj medicini. Usled toksičnog delovanja dolazi do poremećaja ili oštećenja vida, pa čak i slepila. Etarski ekstrakt sadrži 24-26% sirovog filicina.[3]
Glavni otrovni sastojci i njihovo delovanje[uredi | uredi izvor]
Navala sadrži u starim listovima i rizomima supstance koje je čine otrovnom. Ti delovi biljke sadrže više raznih floroglucinskih derivata vezanih za buternu kiselinu. Najjednostavniji od njih je aspidinol, a najaktivniji je apidin. Biljka sadrži filicinsku kiselinu i filmaron. Ekstrakt iz ove biljke je tečnost tamnozelene boje, svojstvenog mirisa i neprijatnog ukusa. Sastoji se iz floroglucinskih derivata, masnog ulja, boja i drugih sastojaka. Filmaron je mešavina prečišćenih sastojaka sirovog filicina, rastvorena u masnom ulju. Prema najnovijim istaživanjima, filicinska kiselina kao trimer je oko deset puta manje aktivna od aspidina kao dimernog jedinjenja. Kao i kod bujadni, trovanja navalom dešavaju se ukoliko se nađe u senu za ishranu životinja.[4]
Upotreba u hortikulturi[uredi | uredi izvor]
Vrlo je omiljena i izdržljiva baštenska biljka. U tu namenu stvoreni su mnogi kultivari. Na primer kultivar 'Cristata' ima rozetu uspravnih liski sa listićima u obliku pera.[5]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Habitus biljke -
Habitus biljke -
Sorusi
_Schott.jpg)
_Schott.jpg)
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Dryopteris filix-mas - (L.)Schott.”.
- ^ Hoy, M. A (2011). Agricultural Acarology Introduction to Integrated Mite Management (LLC izd.). New York: Taylor and Francise Group. str. 410.
- ^ Kojić M.; Šinžrar B. (1985). Korovi. Beograd: Naučna knjiga.
- ^ Janjić V. (2005). Fitofarmacija. Srbija, Beograd: Društvo za zaštitu bilja.
- ^ „Dryopteris filix-mas 'Cristata'”. Royal Horticultural Society. Arhivirano iz originala 27. 09. 2013. g. Pristupljeno 25. 7. 2013.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- The Plant List Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. maj 2019) (2013). Version 1.1. Royal Botanic Gardens–Kew–Missouri Botanical Garden
- Mladen Josifović, Miloje R. Sarić, eds. (1970-1992): Flora SR Srbije, I-X, Srpska Akademija nauka i umetnosti, Beograd.
- Ružica Igić, Dragana Vukov (2000): Praktikum iz sistematike viših biljaka, Univerzitet u Novom Sadu, PMF. Novi Sad
- Tatić B., Blečić V., (2002): Sistematika i filogenija viših biljaka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd
- Prof. dr Radiša Jančić (2010): Rečnik botaničkih morfoloških pojmova, vanserijsko izdanje SANU.
- Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja, p. 183-217. Ekolibri, Biološki fakultet, Beograd.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- T. G. Tutin, ed. (1964-1993): Flora Europaea, Cambridge University Press. – Dryopteris filix-mas
- Flora of North America: Dryopteris filix-mas
- Male fern – Hardyfernlibrary.com
- Dryopteris filix-mas
