Savremena turska kinematografija
Predstavljanje sedme umetnosti u Turskoj je počelo nepunih godinu dana nakon što su braća Limijer 22. decembra 1895. održala prvu projekciju u jednom pariskom kafeu. Prvu projekciju tog istog kratkog filma, u Turskoj je održao Zigmund Vajnberg u pivnici "Sponeck" u četvrti Galata u Istanbulu. Kao što se može pretpostaviti, prve filmske projekcije su bile privatnog karaktera i održavane su u palati Jildiz uz prisustvo sultana Abdul Hamida II. Prvi bioskop je otvoren tek 1908. godine od strane spomenutog Sigmunda Vajnberga. Nosio je ime "Pathe Sineması" i nalazio se u četvrti Bejoglu u Istanbulu. Stvaranje turske nacionalne kinematografije je započelo 15.10.1914. godine. Tog dana je snimljen kratki dokumentarni film, dugačak samo 150 metara, pod nazivom "Rušenje ruskog spomenika u San Stefanu " (Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı), a režirao ga je Fuat Uzkinaj (Fuat Uzkınay), koji je tada bio rezervni oficir (Özüyar 2016: 37). Film je nastao kao znak revolta zbog toga što su se Rusija i Osmansko carstvo opet našli našli na suprostavljenim stranama u ratu. Prvi film u Turskoj je tako nastao iz čisto propagandnih motiva.[1]
.jpg)
Snimanje prvog igranog filma u Turskoj je počelo 1914. godine i to od strane pionira turske kinematografije, Sigmunda Vajnberga. Naslov ovog filma je "Venčanje Himet-age" (Himmet Ağa'nın İzdivacı). To je ujedno i prvi film koji se sa pravom može nazvati "turskim" budući da sadrži teme iz života u Turskoj. Nažalost, zbog izbijanja Prvog svetskog rata, snimanje ovog filma je okončano tek 1918. godine. Prvi igrani film je snimljen godinu dana ranije, 1917. godine u režiji Sedata Simavija (Sedat Simavi) koji je ujedno bio i osnivač lista Hurijet (Hürrıyet Gazetesi). Film se zvao "Špijun" (Casus) i kao što se može pretpostaviti, govori o jednoj špijunskoj aferi iz Prvog svetskog rata, koji je u vreme snimanja još bio u toku. Nažalost i prvi turski igrani i dokumentarni film su do dana današnjeg izgubljeni.[1]
Početak perioda Yeşilçam[uredi | uredi izvor]
Yeşilçam (bukvalan prevod:zeleni bor) naziv je za tursku filmsku umetnost i industriju filma.
Od samog početka, filmska industrija u Turskoj je, u smislu finansija i pomoći, bila prepuštena sama sebi. Finansirala se iz privatnih izvora kao i od broja prodatih bioskopskih karata. Iako čak do 1984. godine, u Skupštini nije donesen nikakav zakon koji bi se odnosio na filmsku delatnost, velikim delom i zbog političke nestabilnosti i stalnih promena vlasti koje su pratile Tursku do pre tridesetak godina, jedan naizgled nevažan zakonski akt iz oblasti finansija je otvorio vrata neslućenom razvitku turskog filma. Naime, 1948. godine su donesene izmene Zakona o opštinskim prihodima kojom se porez na domaće filmove smanji sa 70% na 25%.[1]
U ulici Ješilčam (Yeşilçam), u blizini trga Taksim u Istanbulu se nalazilo sedište skoro svih filmskih kuća, po kojoj je i čitav talas turskog filma dobio ime. Početak preporoda turskog filma obeležio je režiser i scenarista Omer Lutfi Akad (Ömer Lütfi Akad) koji nije imao formalno obrazovanje iz oblasti filmske umetnosti. Među ljubiteljima filma poznat kao "veliki platan" predstavljao je veliki uzor i inspiraciju mnogim poznatim turskim režiserima. Akad označava raskid sa filmom pod uticajem pozorišta i početak epohe "filmadžija". Filmovi "Ješilčama" su rađeni po ugledu na klasične holivudske filmove. Događaji u njima se hronološki ređaju. Za razliku od holivudskih filmova u kojima glavni junak ide ka već utvrđenom cilju i stiže do njega uprkos raznim preprekama, u turskoj verziji se junak susreće sa svojom sudbinom, od koje isključivo zavisi ishod filma, tako da "hepi end" nije nešto što sigurno sledi na kraju filma. Film Omera Lutfi Akada "U ime zakona" (Kanun Namına) koji je snimljen 1952. godine predstavlja kamen temeljac modernog turskog filma, kojim je pomenuti režiser u velikoj meri uticao na razvitak turskog filma.
Do državnog udara 1960. godine filmska produkcija u Turskoj je godišnje beležila 80 ostvarenja. Izuzev velikana ovog perioda, o kojima govorimo u ovom radu, većina "filmadžija" se oslanjala na kult filmskih zvezda i podilaženje emocijama publike. Na taj način film je postao samo sredstvo "ubijanja vremena" i način da producenti dođu do lake zarade. Filmadžije su nagrnule u ulicu Ješilčam u kojoj su se nalazila studija gde su najstajali scenariji za sve filmove. Najlakši način da se dođe do isplativog filma je bilo imitiranje popularnih svetskih filmskih ostvarenja. Iako nije postojalo dovoljno kvalifikovane radne snage u filmskoj industriji kao ni tehničkih mogućnosti, to nije sprečavalo filmske radnike da svakih nekoliko nedelja snime po jedan film, kao na primer: "Napravite mi grob od kamena" (Mezarımı Taştan Oyun), "Zar je voleti greh" (Sevmek Günah mı), "Oprosti mi Bože" (Affet Beni Allah'ım). Ovi filmovi su bili puni stereotipnih likova kao što su: zli bogataši, siromašne i poštene devojke i mladići, prostitutke zlatnog srca itd.[1]
Prvo priznanje[uredi | uredi izvor]
Prvo međunarodno priznanje za turski film ne dolazi od pomenutih velikana sa početka ovog perioda, nego je došlo od strane Metina Erksana (Metin Erksan) koji je 1964. godine na Berlinskom filmskom festivalu dobio Zlatnog medveda za film "Sušno leto" (Susuz Yaz), rađenog po motivima istoimenog romana Nedžatija Džumalija (Necati Cumali). Ova drama govori o životu u pasivnim krajevima Turske, kao i o borbi kako za vodu, tako i za ženu. Iako je zbog erotskih scena film bio zabranjen u Turskoj, pušten je u bioskope pod pritiskom međunarodne javnosti, doduše u malo izmenjenoj verziji. Od tada pa sve do dana današnjeg, turska filmska industrija u većoj ili manjoj meri, stvara filmove po motivima najvećih dela savremene turske književnosti. Film postaje i deo visokog obrazovanja, pošto je stvorena kritična masa filmskih radnika koji bi mogli da stvore svoje naslednike.[1]
Prestanak perioda Yeşilçam[uredi | uredi izvor]
Krajem 60-ih početkom 70-ih godina dolazi da žanrovskog obogaćivanja turske kinematografije koja je imala za cilj da se približi što većem broju gledalaca. To su pre svega bili turski vestern filmovi, komedije, ekranizacije popularnih stripova kao što su: Supermen i Spajdermen, "ženski filmovi", gangsterski filmovi, istorijski filmovi, arabeske , erotski filmovi i sl. Jedan od najvećih filmskih zvezda ovog perioda je bio poznati komičar Kemal Sunal (Kemal Sunal). Krajem 70-ih godina, sve veće političko nasilje i nestabilnost u Turskoj, povećani troškovi proizvodnje, kao i sve veća prisutnost televizije, su uticali na prestanak ovog plodnog perioda turskog filma, čiji je kraj označen izbijanjem vojnog puča 1980. godine. U Turskom parlamentu je 1986. godine usvojen Zakon o muzičkim, video i filmskim delima br.3257 u čijem 1. članu stoji da treba pružiti pordršku ovoj grani industrije u cilju širenja turske kulture.
Filmovi 80-ih godina prošlog veka su okarakterisani traženjem novih formi izraza, obraćanjem pažnje na ljudska osećanja, položaj žene i sl.Osamdesete godine u turskoj kinematografiji prati razvitak autorskog filma, smanjena produkcija, ali zato kvalitatitivni skok u pogledu umetničkog izraza.
Devedesete godine su bile izuzetno siromašne kada je u pitanju obim filmske produkcije. Tokom tih godina, je snimljeno samo 75 filmova. Mnoge filmske zvezde iz perioda Yeşilçam su se prebacile na male ekrane, a neki poznati glumci kao Šener Šen (Şener Şen) su se trudili da povrate staru slavu turskog filma. Odlični primeri za to su njegovi filmovi "Bandit" (Eşkiya) i "Aga"(Züğürt Ağa) koji su naišli na odličan prijem publike i kritičara. Filmovi ovog perioda, iako ih nije bilo mnogo, su bili veoma dobrog kvaliteta i kao osnovne lajtmotive su imali: nostalgiju za nekadašnjim životom, otuđenje pojedinca i život u novoj sredini. Seme ponovnog procvata turske kinematografije je posejano još 1986. godine kada je Turska skupština usvojila zakon o filmu koji je pružao pomoć filmskoj i muzičkoj industriji, a uskoro je stvoreno i Društvo za podršku filma (Sinema Destekleme Kurulu) koje je pružalo i naophodnu materijalnu pomoć za razvitak ovog vida umetnosti.
Ponovni uspon turskog filma[uredi | uredi izvor]
Ponovni zamah Yeşilçam -a se može primetiti od 2001. godine kada se pojavila komedija "Vizontele" u režiji Jilmaza Erdogana (Yılmaz Erdoğan), koja bi se mogla svrstati u kategoriju filmova "popularne nostalgije". To su filmovi u kojima se idealizuje prošlost i u kojima konflikti deluju bezazleno. Pomenuti film je baziran na uspomenama režisera, o dolasku prvog televizora u njegov provincijski grad i svim peripetijama da se uvede jedna takva novina i to baš u vreme kada je Yeşilçam bio na vrhuncu. Iako je komedija, ovaj film obrađuje borbu sekularne i religijske Turske oko vrste društvenog uređenja. Ovaj film je vratio mase u bioskope, jer je iste godine u Turskoj imao 2,5 miliona gledalaca. 2005. godine 4 miliona gledalaca je pohrlilo u bioskope da pogleda "Moj otac i moj sin" (Babam ve Oğlum) Čagana Irmaka (Çağan Irmak), koji obrađuje sudbinu jednog "levičara" iz doba vojnog puča 1980. godine i njegov susret sa prošlošću.
Savremeni turski film je obeležilo nekoliko velikih režisera kao što su: Nuri Blige Džejlan, Zeki Demirkubuz, Jesim Ustaoglu, Semih Kaplanoglu i dr.
Sa druge strane, osim ovih autorskih fimova koji imaju izraziti umetnički pečat, treba pomenuti i fenomen televizijskih serija koje bi po poularnosti i moge da se smatraju pravim naslednikom Yeşilçam -a. Njihova popularnost je izašla iz okvira Turske i može se smatrati jednim od najvažnijih ambasadora Turske u svetu. Najpopularnije serije u inostranstvu su one koje se tiču složenih porodičnih odnosa kao npr. "Kad lišće pada", "Sever Jug" ili tema iz bliže ili dalje prošlosti Turske: "Sulejman Veličanstveni" koja je imala oko 400 miliona gledalaca u svetu, "Ertugrul" i sl.