Далија (биљка)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Dalija
Naučna klasifikacija
Carstvo:
Plantae
(nerangirano):
Angiosperms
(nerangirano):
Eudicots
(nerangirano):
Asterids
Red:
Asterales
Porodica:
Asteraceae
Potporodica:
Asteroideae
Natpleme:
Helianthodae
Pleme:
Coreopsideae[1]
Rod:
Dahlia

Tipska vrsta
Dahlia pinnata Cav.[2]
Sekcije
  • Dahlia
  • Entemophyllon
  • Epiphytum
  • Pseudodendron
Sinonimi

Georgina Willd.[3] nom. illeg.

Dalija pompom

Dalija (Georgina)[4] je višegodišnja biljka iz porodice Asteraceae.[5] Porijeklom je iz Meksika, Srednje Amerike i Kolumbije. Ima više od 36 vrsta i mnogo varijanata ove biljke. Postoje niske od 10-15 cm i visoke do 1,5 m visine. Postoje: niska jednostruka, visoka bijela, kaktus dalija, dalija pompom, itd.[6]

One obožavaju sunce i najbolje uspijevaju na velikom suncu. Potrebno ih je zalivati samo u slučaju suše. Na proljeće se direktno sade 6 nedjelja prije zadnjih mrazova. Najbolje se razmnožavaju sjemenom. Osjetljive su na niske temperature, zato i cvjetaju preko ljeta i prije prvih mrazova. Zbog pupanja se ne smije saditi duboko u zemlju. Kako bi biljka više cvjetala, stari cvjetovi se skidaju i ostavljaju za sjeme. Dalije privlače pčele. Stabljike su lisnate, u rasponu visine od čak 30 cm (12 in) do više od 1,8—2,4 m (6—8 ft). Većina vrsta ne proizvodi mirisno cveće. Kao i većina biljaka koje ne privlače insekte oprašivače mirisom, one su jarkih boja, prikazujući većinu nijansi, sa izuzetkom plave.

Dalija je proglašena nacionalnim cvetom Meksika 1963. godine.[7] Krtole su gajili Asteci kao usev za ishranu, ali je ova upotreba u velikoj meri izumrla nakon španskog osvajanja. Pokušaji da se krtole uvedu kao prehrambena kultura u Evropi su bili neuspešni.[8]

Istorija i porijeklo[uredi | uredi izvor]

Porijeklo joj je iz Meksika, Srednje Amerike i Kolumbije. Botaničari koji su pratili španske kolonizatore tokom istraživanja u Meksiku su ih prvi otkrili. Domoroci su koristili stabljike dalije (dahlia imperialis – drvo dalije) za dovod vode preko planinskih potoka u svoja sela. Krtole dalija pekli su i kuvali Asteci, a od sušenih su radili brašno. Dalije su bile otkrivene u 16-om vijeku, a u Evropu su donesene 1789. godine (dahlia coccinea, dahlia pinnata i dahlia rosea). To su preteče današnjih dalija. U početku, dalija je smatrana povrćem, pa se u te svrhe koristila. I švedski botaničar, Andreas Dahl, po kojem je dobila ime, je smatrao povrćem. Početkom 1800. je u Belgiji uzgojena prva dupla dalija. Nakon toga se sve više uzgaja kao ukras.

Sjeme[uredi | uredi izvor]

Nema sjemenja kod svake vrste. Sjeme se skuplja s niskih jednostrukih i sa par vrsta visokih. Mnoge kultivisane biljke nemaju sjeme, već se razmnožavaju podjelom krtole ili kalemljenjem. Jednostruke dalije posijane na proljeće na sunčanom mjestu jako brzo rastu i cvjetaju. Tokom rasta formira se krtola koja se sadi sljedeće godine.

Paraziti i bolesti[uredi | uredi izvor]

Paraziti dalija su puževi i voluharice, a mogu se pronaći lisne vaši, pogotovo crne vaši. Česta bolest kojom se zaraze je pepelnica, koja najčešće napada slabe biljke. Pojavljuje se usred suše i rijetko kad se desi da napadne čitavu biljku.

Dalija

Taksonomija[uredi | uredi izvor]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Rana istorija[uredi | uredi izvor]

Dahlia
Dalija
Orange Dahlia
Narandžasta dalija

Španci su prijavili da su pronašli ove biljke koje rastu u Meksiku 1525. godine, ali najraniji poznati opis dao je Francisko Ernandez, lekar Filipa II, kome je naređeno da poseti Meksiko 1570. kako bi proučavao „prirodne proizvode te zemlje“. Autohtoni narodi su koristili dalije kao izvor hrane, i one su sakupljane u divljini i kultivisana. Asteci su ih koristili za lečenje epilepsije[9] i koristili su dugačko šuplje stablo vrste Dahlia imperialis za vodovodne cevi.[10] Autohtoni narodi su na različite načine identifikovali biljke kao „čičipatl” (Tolteci) i „akokotl” ili „kokosočio” (Azteci). Od Ernandezove percepcije Azteka, do španskog, kroz razne druge prevode, reč je „vodena trska“, „vodena lula“, „cvet vodene cevi“, „cvet šuplje stabljike“ i „cvet trske“. Sve ovo se odnosi na šuplje stabljike biljaka.[11]

Ernandez je opisao dve vrste dalija (Dahlia pinnata nalik na vetrenjaču i ogromnu Dahlia imperialis), kao i druge lekovite biljke Nove Španije. Francisko Dominguez, gospodin iz Hidalga koji je pratio Ernandeza tokom njegovih sedmogodišnjih studija, napravio je seriju crteža da dopuni izveštaj od četiri toma. Tri njegova crteža su prikazivala biljke sa cvećem: dva su ličila na savremenu daliju, a jedan na vrstu Dahlia merckii; svi su pokazali visok stepen dvostrukosti.[12] Godine 1578, rukopis pod naslovom Nova istorija meksičkih biljaka, životinja i minerala, poslat je u Eskorijal u Madridu;[13] Francisko Himenes ih je preveo na latinski tek 1615. Godine 1640, Francisko Čezi, predsednik Akademije Linceja iz Rima, kupio je Himenesov prevod i nakon što ga anotario, objavio ga je tokom 1649–1651 u dva toma kao Nova istorija lekovitih stvari Nove Španije, ili Nova istorija biljaka, životinja i minerala Meksika. Originalni rukopisi su uništeni u požaru sredinom 1600-ih.[14]

Evropsko uvođenje[uredi | uredi izvor]

Dahlia coccinea
Dahlia coccinea, roditelj evropskih „jednostrukih“ dalija (tj. prikazuje jedan red jezičastih cvetova)
Dahlia sambucifolia
Dahlia sambucifolia

Godine 1787, francuski botaničar Nikola-Žozef Tjeri de Menonvil, poslat u Meksiko da pribavi košenilne insekte vredan zbog svoje grimizne boje, izvestio je o neobično lepom cveću koje je video kako raste u bašti u Oahaki.[15] Godine 1789, Visente Servantes, direktor Botaničke bašte u Meksiko Sitiju, poslao je „delove biljaka“ opatu Antoniju Hoseu Kavanilijesu, direktoru Kraljevske bašte u Madridu.[16] Iste godine Cavanilles su proizvele jednu cvetajuću biljku, a godinu dana kasnije drugu. Godine 1791, nazvao je novi prirast „Dalija” po Andersu (Andreasu) Dalu.[2] Prva biljka zvala se Dahlia pinnata po svom perastom lišću; druga, Dahlia rosea zbog svoje ružičasto-ljubičaste boje. Godine 1796, Kavanilijes je proizveo treću cvetajuću biljku iz delova koje je poslao Servantes, koju je nazvao Dahlia coccinea zbog njene grimizne boje.

Godine 1798, Kavaniles je poslao seme D. pinnata u Parmu, Italija. Te godine markiza od Bjuta, supruga grofa od Bjuta, engleskog ambasadora u Španiji, nabavila je nekoliko semena od Cavanilles i poslala ih u Kju vrtove, gde su cvetali, ali su izgubljeni nakon dve do tri godine.[17]

Narednih godina Madrid je slao seme u Berlin i Drezden u Nemačkoj, i u Torino i Tijen u Italiji. Godine 1802, Kavanilije je poslao krtole „ove tri“ vrste (D. pinnata, D. rosea, D. coccinea) švajcarskom botaničaru Avgustinu Piramus de Kandolu na Univerzitetu Montpelier u Francuskoj, Andre Tvau u Botaničkoj bašti u Parizu i škotskom botaničaru Vilijamu Ajtonu u Kju vrtovima.[18] Iste godine, Džon Frejzer, engleski rasadničar i kasnije botanički kolekcionar cara Rusije, doneo je seme D. coccinea iz Pariza u Apotekarske bašte u Engleskoj, gde su dalije cvetale u njegovom stakleniku godinu dana kasnije, proizvodeći ilustraciju za Botanical Magazine. Godine 1804, nova vrsta, Dahlia sambucifolia, uspešno je uzgajana u Holandovoj kući u Kensingtonu. Dok je bila u Madridu 1804. godine, baronica Holand je Kavanil dao dalijino seme ili krtole.[19] Ona ih je poslala nazad u Englesku, bibliotekaru lorda Holanda gospodinu Bonajutiju u Holandovoj kući, koji je uspešno uzgajao biljke.[20][21] Godinu dana kasnije, Bunajuti je proizveo dva dupla cveta.[22] Biljke uzgajene 1804. nisu opstale; nove zalihe su donete iz Francuske 1815.[17][23]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Dahlia 'Rothesay Reveller'
  • Dahlia 'Bishop of Auckland
    Dahlia 'Bishop of Auckland
  • Bloemknop van Dahlia Moonfire. Locatie Tuinreservaat Jonkervallei 03
    Bloemknop van Dahlia Moonfire. Locatie Tuinreservaat Jonkervallei 03
  • Dahlia 'Moonfire' 002
    Dahlia 'Moonfire' 002
  • Dahlia 'Moonfire' 006
    Dahlia 'Moonfire' 006

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Genus Dahlia”. Taxonomy. UniProt. Pristupljeno 15. 10. 2009. 
  2. ^ a b v Cavanilles, A. J. 1791. Icones et Descriptiones Plantarum 1: 57. Madrid
  3. ^ „Dahlia Cav.”. Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 17. 9. 1996. Arhivirano iz originala 6. 5. 2009. g. Pristupljeno 15. 10. 2009. 
  4. ^ Wells, John C. (1990). Longman pronunciation dictionary. Harlow, England: Longman. ISBN 978-0582053830. 
  5. ^ „Dahlia Cav. Icon. 1: 56 (t. 80) (1791)”. World Flora Online. World Flora Consortium. 2022. Pristupljeno 30. 11. 2022. 
  6. ^ Dalija - Georgina, Dahlia Dalija - Georgina, Dahlia
  7. ^ Harvey, Marian (1987). Mexican Crafts and Craftspeople. Associated University Presses. str. 19. ISBN 978-0-87982-512-6. 
  8. ^ „Aztec Dahlias - Dahlia History”. Arhivirano iz originala 2017-06-17. g. Pristupljeno 2013-12-14. 
  9. ^ „Harvard Arboretum” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 29. 09. 2009. g. Pristupljeno 23. 02. 2023. 
  10. ^ Katz, Solomon H.; Weaver, William Woys Weaver, Encyclopedia of Food and Culture, The Gale Group, New York, 2002.
  11. ^ Safford, W.E., "Notes on Dahlias", Journal of the Washington Academy of Science, 1919.
  12. ^ Hernandez, Francisco, Nova Plantarum Animalum et Mineralium Historia. Pg. 31-32,372. 1651.
  13. ^ Hernández, Rerum medicarum Novae Hispaniae thesaurus (Rome, 1651); details of the introduction of the dahlia to European gardens are taken from Harshberger (1897)
  14. ^ Baltet, Charles (1906). „Comment le Dahlia est arrive du Mexique en Europe”. Revue Horticulturel. 78: 208—212. 
  15. ^ Menonville, Traité de la culture du nopal et de l'education de la cochenille dans les colonies françaises de l'Amérique 1787.
  16. ^ From the director, Sr. Vicentes Cervantes, according to Augustin Legrand and Pierre-Denis Pépin, Manuel du cultivateur de dahlias, "Introduction en Europe", Paris, 1848, p. 10.
  17. ^ a b Dean, Richard, The dahlia: its history and cultivation, Macmillan, 1897, p.5.
  18. ^ Weland 2015, p. 8.
  19. ^ Forbes, James; John Russell Bedford (1833). Hortus woburnensis. J. Ridgway. str. 246. 
  20. ^ Hogg, Robert (1853). The Dahlia; Its History and Cultivation. Groombidge and Sons. str. 5. 
  21. ^ Salisbury, R. A. (1808-04-05). „Observations on the different Species of Dahlia, and the best Method of Cultivating them in Britain.”. Transactions of the Horticultural Society of London. London: W. Bulmer & Co. 1: 93. 
  22. ^ Weland 2015, p. 2.
  23. ^ Ward, Bobby J. (1999). A Contemplation Upon Flowers. Timber Press. str. 119. ISBN 978-0-88192-469-5. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Članci[uredi | uredi izvor]

Društva[uredi | uredi izvor]

Sponjašnje veze[uredi | uredi izvor]

Baze podataka[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Далија_(биљка)&oldid=27674073”