Mehanski zanat u Kneževini Srbiji
Mehanski zanat u Kneževini Srbiji bio je primarni oblik ugotiteljstva i jedina i prva zanatska delatnost koja se orijentisala na pružanje usluga, a ne na proizvodnju kao što je to slučaj kod ostalih zanata. Prve mehane, na prostoru današnje Srbije, nastale su s početka novog veka, za vladavine Osmanskog carstva, prvo u gradovima, a u skladu sa vremenom i nastalim promenama u srpskom društvu, za vladavine Miloša Obrenovića, i u selima.[1] Tako je prema popisu iz 1834. godine u Beogradu radilo 132 mehandžije,[2] a prema popisu iz 1866. godine, u Srbiji je radilo 1.083 krčmara (mehandžije) i 83 kafedžija, izvan okružnih varoši, i 515 krčmara, lebara i vodeničara u varošicama.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Mehanski zanat začet je na prostoru današnje Srbije za vreme viševekovne vladavine Osmanskog carstva. U tom istorijskom periodu mehana je bila isknjučivo dostupna Osmanlijama, odnosno muslimanskom stanovništvu, da u njoj popiju kafu, čaj, šerbe i popuše duvan, u skladu sa njihovim običajima i navikama.[3]
Podsticaji za razvoj mehana[uredi | uredi izvor]
Na dalji razvoj mehanskog zanata u Srbiji uticao je stav Kneževine Srbije, u vreme prve vladavine kneza Miloša, koja je iako oskudnim merama, stimulisala rad mehana, posebno onih u selima. Naime, od 1834. godine arenda za seoske mehane bila je upola niža od takse za varoške i iznosila je samo 5 talira godišnje...i...izuzetno povoljna mera podsticaja, posebno ako se uporedi sa politikom države prema seoskim dućanima.[1][4]
Državni podsticaji, trajali su kratko. Okončani su već 1840. godine, kada je umesto aredne uvedeno plaćanje akciza, odnosno takse prema količini krčmljenog pića.[5][6][7]
Suzbijanje lošeg uticaja mehana i kafana[uredi | uredi izvor]
Period vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića (1842—1858) poznat je kao period vlade ustavobranitelja, jer su pravu vlast imali članovi Državnog saveta, koji su zapravo činili jedno oligarhijsko telo. Naziv ustavobranitelji potiče od njihovog zalaganja za strogo poštovanje Osmanskog ustava. Ovaj period predstavljao je period razvoja Srbije, jer su ustavobranitelji svoja široka ovlašćenja koristili za donošenje brojnih zakona, izgradnju prvih industrijskih postrojenja i ustanovljavanje institucija od značaja za mladu državu. Srbija ke sa njima dobila birokratski aparat, ali i sa politikom slanja mladih i perspektivnih studenata na čuvene inostrane univerzitete.
U vreme vladavine ustavobranitelja Kneževinom Srbijom i tokom sledeće decenije, državne vlasti, su promenile politiku, prema ugostiteljstvu, želeći da zakonskim uredbama suzbiju mehansko-kafanski zanat, uvereni u loš uticaj kafana i mehana na moral i radnu disciplinu, naročito seoskog stanovništva. Razlog ustavobranitelja da suzbije razvoj mehana na selu u Kneževini Srbije, najbolje ilustruje ovaj citat Stevana Sremca iz njegove pripovetke „Luminacija u selu”:
| „ | Beše to monumentalna zgrada, ta mehana. Pravoslavni Srbin jurio je danonoćno u nju, kao bože me prosti, na Jordan, a bilo je tako udobno u njoj da se čovek nije mogao odvojiti od nje. A to se po meblu, odnosno jediku moglo videti. Na stolicam i klupama je ostalo više sukna od čakšira seljačkih, nego runa od ovaca na kakvoj ogradi u toru. A to i jeste bio uzork, te je mnogome seljaku propao perčin u njoj, a radi nje otišao i bakrač na doboš.[8] | ” |
Uredbe o mehanama[uredi | uredi izvor]
Kako su u prvoj polovini 19 veka, mehane bile ili poput objekata narodnog graditeljstva ili poput objekata orijentalne arhitekture, sa nazadovoljavajućim nivoom usluga Kneževinma Srbija je preduzela niz mera kako bi izmenila stanje u ovoj zanatskoj delatnosti.[10]
- Definicija
Uredbom o mehanama Kneževine Srbije, mehana se definiše kao — javno mesto u kome su se pored hrane i pića gostima pružalo i premoćište. Za zatvaranje mehana ili ograničavanje njihovog broja, država je koristila razne izgovore, da bi 1857. godine propisala uredbu kojom su nove mehane morale graditi tipski, a postojeće prilagoditi propisanom tipu.[1] A ti propisi, koji razvrtsavli su mehane prema mestu gde su se nalazile i vrsti.
- Mehane prema mestu
Prema mestu na kome su se nalazile mehane su podeljene na:
- Varoške
- Seoske
- Drumske
Mesto za izgradnju mehane odobravalo je Popičiteljstvo vnunutrarih dela Kneževine Srbije, jer je sve više rastao, i bio prevelik, broj zahteva za izgradnju mehana na atraktivnim lokacijama.[10]
- Mehane prema vrsti
Prema vrsti mehane su se delile u sledeće tri klase:
- Mehane prve klase — morale su da imaju najmanje pet soba, od kojih su tri sobe morale da imaju nameštaj
- Mehane druge klase — morale su da imaju četiri sobe, od kojih su dve morale da imaju nameštaj.
- Mehane treće klase — morale da imaju četiri sobe, ali je samo jedna trebalo da bude nameštena.
Nenameštene sobe namenjene su za ručavanje i prenoćište ljudi nižeg reda. Pored prostorija za goste, mehane su morale da imaju kuhinju, ar (za stoku) i druge potrebne pomoćne prostorije (čl. 3),[11] a seoske mehane i furunu za pečenje leba i bunar ili drugi izvor pijaće vode (čl. 7).[11]
Ove mere su dosta otežale uslove za dobijanje dozvole za rad, pogotovo na selu, gde je većina mehana godinama radila u nehigijenskim objektima i u građevinski lošim zdanjima, u kojima je bilo skoro nemoguće bez gradnje nove mehane uskladiti rad s propisima.29 Koliko je stanje u mehanama bilo loše može se saznati iz konsultovanih popisnih knjiga iz 1863. godine u kojima stoji da nijedna seoska mehana nije bila građena od tvrdog materijala – sve su bile od slabog, a neke i od „veoma slabog“ materijala.[11]
| „ | Navedenim merama država je dalji razvoj ove delatnosti nastojala da zadrži na dosegnutom nivou, naročito na selu, gde su zbog malih zarada teško mogli da budu kompenzovani uvećani troškovi za otvaranje mehana. Zbog nedostatka kapitala za investicije, vlasnici seoskih mehana – posebno drumskih – u sedmoj deceniji 19. veka bili su sve češće trgovci, koji su, poput Ferdinanda Krena iz Čačka, imali dovoljno novca da uspešno posluju poštujući nove propise.[12] | ” |
I pored svih preduzetih mera Kneževina Srbija nije uspela da u potpunosti suzbije mehanski zanat na selu, koji je bio njen priimarni cilj iako su mere privredne politike nepovoljno uticale na ovu delatnosti na selu i ograničile njen razvoj. Da je to tako goovore uporedeni podaci sa onima krajem vladavine kneza Miloša, kada je gotovo isti broj mehana i kafana sa onima prema popisu stanovništva po zanimanju iz 1866. godine, što je prikazano na ovoj tabeli:[13][a][14][15]
| Zanat | Preduzetnika | Pomoćnika | Ukupno |
|---|---|---|---|
| Krčmar (mehandžija) |
|||
| Kafedžija |
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Kako u izdvojenim tabelama s podacima o zanimanjima u varošicama, mnoga zanimanja su grupisana u jednu kolonu prema sličnoj delatnosti, ali nijednom nije dato objašnjenje koja zanimanja su uključena u određenu grupu, nije moguće precizno praćenje broja i vrsta zanatlija u varošicama. Tako su, na primer, jednu grupu činili „obućari“, iakosu u osnovnom popisu pored obućara registrovani i čizmari. To je značajno zbogtoga, što u glavnom popisu nisu izdvojene varošice, već samo okružne varošii Majdanpek, koji je zbog značaja u rudarskoj proizvodnji imao status varoši. U varošicama je registrovano 515 krčmara, lebara i vodeničara i 535 njihovih pomoćnika.[1]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d Bojana Miljković Katić, SEOSKO PROFESIONALNO ZANATSTVO KNEŽEVINE SRBIJE (1834–1866), ISTORIJSKI ČASOPIS, knj. LXII (2013). pp. 309–329
- ^ „Beogradski vekovnik - Beogradski esnafi i zanati”. Glas javnosti. 8.7.1990. Pristupljeno 8. 7. 2018.
- ^ Petrović, Nikola. „Stari zanati - Mehandžija”. www.gminfo.rs 2. 11. 2016. Arhivirano iz originala 08. 07. 2018. g. Pristupljeno 8. 7. 2018.
- ^ M. Petrović, Finansije i ustanove I, 387
- ^ M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842 III, Beograd 1899, 77
- ^ Zbornik zakona i uredaba u Knjažestvu Srbiji (=Zbornik zakona) 30 Beograd 1877, 117.
- ^ Arenda je plaćana seoskim opštinama, a akciza uz arendu (Zbornik zakona 1,1840, 67, Zbornik zakona 2, 1845, 8)
- ^ Sremac 2014, str. 17
- ^ Gradski zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda/Mehana Uzun Mirka Apostolovića
- ^ a b Menković, Mirjana. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu knj. 78. Etnografski muzej u Beogradu. str. 124. GGKEY:BGHYKANC39S.
- ^ a b v Uredba o meanama, Zbornik zakona 15, 1863, 220.
- ^ Istorijski arhiv Čačak, Lični fond Ferdinanda Krena, kut. V, 40 (2); AS, MF, P, 1841, f. III, RNo 25
- ^ Popis ljudstva Srbije po zanimanju na kraju godine 1866. (produženo iz svezske XII), Državopis Srbije 13, 1884 364.
- ^ Popis ljudstva Srbije po zanimanju na kraju 1866, Državopis Srbije 12, Beograd 1883, 32–34, 44–47;
- ^ Popis ljudstva Srbije po zanimanju na kraju godine 1866. (produženo iz svezske XII), Državopis Srbije 13, 1884, 118–120, 130–133.
- ^ Popis ljudstva Srbije po zanimanju na kraju 1866, 1–175
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Menković, Mirjana. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu knj. 78. Etnografski muzej u Beogradu. str. 124. GGKEY:BGHYKANC39S.
- Sremac, Stevan (2014). Limunacija u selu. eBook Portal. str. 17. GGKEY:9U92JYXFA0H.
- Vujaklija, Milan (1991) Leksikon stranih reči i izraza, Beograd.
- Vukanović, Tatomir (1975) Položaj sitnih zanatlija u doba Svetozara Markovića, Zbornik istorijskog muzeja Srbije 11–12, Beograd.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Mehanski zanat u Kneževini Srbiji na Vikimedijinoj ostavi