Muzej Kairos u Trogiru ili Zbirka Kairos,[1] jedan je od mnogobrojnih muzejskih zbirki u starom jezgru ovog drevnog dalmatinskog grada u Republici Hrvatskoj. Nalazi se u samostanu benediktinki koji je osnovan 1064. godine uz postojeću crkvu Svetog Duje, u koju su navraćali mornari i ribari, pa se od kraja 12. veka naziva imenom crkva Svetog Nikole – zaštitnika putnika i pomoraca.
Muzej se nalazi u crkvi Svetog Nikole nastaloj je na temeljima starijih crkvica i južnih vrata antičkoga grada, sa stilskim obeležjima od romanike do baroka Ulici Gradska 2, u starom jezgru Trogira.
Položaj Muzeja i katedrale Svetog Nikole na UNESKO-voj mapi Trogira, označen je brojem 2 (dole desno na slici)
Sastavni je deo jedinog sačuvanog ženskog benediktinskog samostana osnovanog 1064. godine u čiji se kompleks sastoji od pomenute crkve, kule tzv. Vituri, kule Svetog Nikole i više zgrada, romaničkih, gotičkih, renesansnih i baroknih stilskih karakteristika. Kićene je barokne unutrašnjosti, sa štuko dekoracijama i portretima svetaca slikara Nikole Grasija (danas u samostanskoj zbirci). Zvonik crkve koji je sagrađen s kraja 16. veka po narudžbini Pelegrinr Ćipiko Koriolanović, delo je kamenorezačke porodica Bokanić sa ostrva Brača.[1]
Crkva i samostan Svetog Nikole nalaze se uz južne gradske zidine. Samostan je, kao i samostana Svetog Petra bio namenjen plemićkim kćerima, za razliku od samostan Svetog Mihovila namenjenog pućanstvu. U ispravi o osnivanju iz 1064. nalaze se samo hrvatska narodna imena – Dobrana, Dobro, Vltače, Mirče i Bogobojša.
Današnji benediktinski samostan opisuje Andreis,[2] kao prastaru crkvu Svetog Duje, mada se radi o dve građevine, s tim da se ostaci crkve Svetog Duje naziru u blizini, sa unutrašnje strane gradskih vrata. Crkva Svetog Nikole je iz baroknog doba, a zbog skučenosti prostora nema pročelje i glavni je ulaz na severnom zidu prema ulici.[3]
Spominjanje crkve Svetog Duje vezano je uz predanje prema kome je Sveti Duja preneo seme hrišćanstva iz Salone u Trogir, pa je kako bi stvorio uslove za okupljanje hrišćana podigao mnoge samostane i crkve.[2]
Na ranohrišćansko naseljavanje Trogira može upućivati i sarkofag ukrašen motivima reljefnog krsta iz 6. veka, iako se ne zna odakle je donesen u dvorište samostana. O tome može svedočiti i sačuvani fragment reljefno izvedenoga krsta iz 6. ili 7. veka uzidanog u jednoj obližnjoj kući.[2]
Uz kontinuitet gradnje pratećih trogirskih sakralnih sadržaja Hrišćana i Sveti Duje bi mogao pripadati tom antičkom nasleđu, posebno što se lokalni sveci počinju poštovati upravo od 6. veka.[2]
Sastavni je deo jedinog sačuvanog ženskog benediktinskog samostana osnovanog 1064. godine, i namenjenog plemkinjama. Zvonik s čipkastim, kamenim rešetkama, radom klesarske obitelji Tripuna Bokanića s otoka Brača, podignut je krajem 16. st. Kićene je barokne unutrašnjosti, sa štuko dekoracijama i portretima svetaca slikara Nicole Grassija (danas u samostanskoj zbirci).
Na južnom zidu dvorišta samostana, uzidan je najstariji grčki natpis (2. vek pre Hrista) koji spominje imena ljudi koji su obavljali javne službe. Samo dvorište pretvoreno je u mali lapidarijum iz koga se ulazi u Muzej Kairos, čiji je najvredniji eksponat reljef s likom Kairosa,
Muzejska zbirka je zapravo sačuvana samostanska zbirka umetničkih predmeta koja se sastoji od niza vrednih umetničkih dela, među kojima se ističu: grčki reljef Kairosa, brojna slikarsa dela, ikone i portreti svetaca, zbirka muzičkih i drugih knjiga.
Kairos, po kome je i muzej dobio naziv, je najpoznatiji je eksponat ove zbirke. Ovaj grčki reljef nastao je u 4. ili 3. veka pre rođenja Isusa Hrista, sa likom neuhvatljivog grčkog božanstva sretnog trenutka, nekada je bio simbol Olimpijskih igara u Grčkoj.
Kairos, reljef iz Trogira
Neka novija istraživanja ovog reljefa pokazuju da nije nađen u Trogiru, već je u doba renesanse donesen verovatno iz Grčke. Naime Kairos je pronađen na tavanu kuće koja je nekada bila u vlasništvu porodice Stanošević (Statileo), koja je dala niz uglednih ljudi, povezanih s ugarsko-hrvatskim dvorom, svetskih putnika, pa se pretpostavlja da je možda neki od pripadnika tog roda nabavio reljef negde u svetu, najverovatnije u samoj Grčkoj.[4][5]
Smatra se da je ovaj prikaz najmlađeg Zevsovog sina najsličniji bronzanoj statui Kairosa, koju je izrezbario Lisip. Kako, statua nije uspela da se sačuva u minulim vekovima danas je znamo jedino iz opisa u starim pisanim dokumentima. Prikazivala je boga srećnog trenutka kao mladića s krilima kako stoji na kugli sa britvom u ruci.
U kasnijem vremenu Kairosa su prikazivali kao mladića bujne, na temenu kratko podšišane kose, sa vagom u ruci. Smatralo se da Kairos budno motri trenutak u kojem će tasovi vage doći u ravnotežan, povoljan položaj – trenutak sreće.[6]
Izložena je i bogata zbirka srebrnih predmeta iz 17. i 18. veka, srebrni pribor kojim su benediktinke izrađivale izložene čipke.
Među predmetima se ističe drvena izrezbarena kutija gotičkih stilskih karakteristika koja se datira u 15. vek, i kutija oslikana i izrađena u 16. veku u kojoj je izloženo bogato ukrašeno crkveno ruho.[n. 1]
U uskom predprostoru, koji je prizidan uz pročelje romaničke kuće i graniči sa samostanskom klauzurom, izložen je mali lapidarij. Artefakti su raspoređeni po ugledu na nizanje lapida u muzejskoj ostavi. U zbirci su izloženi i kameni ostaci pronađeni prilikom arheoloških istraživanja u samoj crkvi.
Prvobitna postavka umetničke zbirke u samostanu Svetog Nikole, koja je delo dr. Ive Babić, obnovljena je 1990. godine.[8]
Nakon završenih arheoloških istraživanja unutar samostanskog kompleksa otvoren je i nešto izmenjena novi stalni postav ovog Muzeja 2010. godine.
Koncept postavke podeljen je u dva tematska bloka:[9]
Arheološki blok, koji topografski pripada ovom prostoru iako vremenski prethodi osnivanju samostana,
Blok sa samostanim inventarom, koji se sastoji od zbirke od posebnog umetničkog i istorijskog značaja.
Prva prostorija se račva u dva krila i u osnovi je zadržala raspored slike iz prve postavke u rasponu od 13. do 17. veka. Počinje pričom o osnivanju samostana koja je praćena tekstom izvorne povelje o utemeljenju. Tu je i opis nalaza i nacrt prve samostanske Crkve Svetog Dujma pored kojih su izloženi ostaci ranohršćanskog i srednjovekovnog kamenoga crkvenog nameštaja.
Sledi bogati gotički oltarski poliptih i slikarska dela na drvetu iz 14. i 15. veka, od kojih istaknuto mesto ima slikano raspelo Paola Veneziana. U dubokoj niši iza staklenog zida je reljef Kairosa, božanstva sretnog trenutka, a pored njega su grupisani nalazi antičke skulpture i reljefi i kopija grčkog natpisa koji je uzidan u dvorištu.
U dnu drugoga krila rekonstruisana je kameni oltarski ciborij iz 14. veka koji oblikuje prostorni okvir drvenom kipu Bogorodice s detetom. U ovoj prostoriji prestavljano je slikarstvo na drvetu od najstarije Bogorodice s detetom iz 13. veka, koja je središte barokne »pale portante«, zatim dela dalmatinskog slikarstva 15. veka, do ikona italo-kretske produkcije od 16. do 18. veka.
Uski hodnik vodi u drugu prostoriju gde su izložena uglavnom dela mletačkog slikarstva od 17. do 19. veka. Ističe se ciklus portreta svetica i svetaca, rad slikara Nikole Grasija iz 18. veka.
Odabirom srebrnih liturgijskih predmeta, obrednog ruha, rezbarenih okvira i nameštaja oslikan je barokni inventar samostana. U stolovima-vitrinama prikazani su rad i molitve benediktinki. Uzorci veza i čipki uza srebrne preslice i pribor za ručni rad iz 18. veka ukazuju na svakodnevnu delatnost koju redovnice još neguju.
Iz bogate samostanske biblioteke izdvojene su muzičke knjige - antifonar iz 14. veka, koralne mise i pesmarica iz 18. veka, rukopisi i knjige štampane u Veneciji na hrvatskom jeziku.
Reljef Kairosa istaknut je posebnim svetlom u dubokoj niši, raspelo P. Veneziana je centrirano u uzdužnoj osi prostorije, rekonstruisani oltarski ciborij natkriljuje kip Bogorodice ponovno vraćajući eksponatu sakralno značenje.
U arhitektonskom rešenju enterijera minimalno je korišćen nameštaj za izlaganje, tako da sami izlošci artikuliraju prostor na nenametljiv način. Bele površine zida stvaraju utisak velike količine svetlosti iako su to niske prizemne prostorije. Za osvetljenje su upotrijebljene flou-cijevi uz naglašavanje značajnijih eksponata halogenim reflektorima.
Iako po ukupnom broju evidentiranih umetničkih predmeta zbirka premašuje predstavljene eksponate, nužno je bilo izvršiti selekciju u korist kvalitete i preglednosti za izlaganja. Nakon što je zbirka Benediktinskog samostana proširena i obnovljena, predstoji sistematski rad na restauraciji njenih dela i njihovo naučno istraživanje.
^Babić, I. (1978.), Kulturna i umjetnička baština Trogira, u: P. Andreis, Povijest grada Trogira II, Split, str. 103-118
^Babić I. (1996.b), Dva međašna natpisa namjesnika Publija Kornelija Dolabele iz Trogirske zagore, ARR 12, str. 131.
^Kiković, Daliborka (6. 1. 2016). „Kairos bog srećnog trenutka”. Impuls (na jeziku: bošnjački). Arhivirano iz originala 07. 08. 2020. g. Pristupljeno 24. 5. 2020.
^Ivo Babić, Prilog poznavanju povijesti grafičke dokumentacije salonitanskih spomenika, u: „Godišnjak zaštite spomenika kulture Hrvatske“, 8/1982, 9/1983., Zagreb, Republika Hrvatska, Ministarstvo kulture, Uprava za zaštitu kulturne baštine, 1982.- 1983., 70
^Vanja Kovačić, Zbirka benediktinskog samostana u Trogiru, u: „Informatica museologica“, 1/2, Zagreb, Muzejski dokumentacijski centar, 1990., 47-48.
^Vanja Kovačić Zbirka benediktanskog samostana u Trogiru.Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture
Split, IM/1990, 1/2, (89-90)
Ivan Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim našim krajevima, II. dio, Split, 1964., 287–291.
Branka Mogotti, Antičko-srednjovjekovni sakralni kontinuitet na području Dalmacije, u: Opuscula Archaeologica, Radovi Arheološkog zavoda, 16 (1992.), 225–249.
Ljubo Karaman, Spomenici u Dalmaciji u doba hrvatske narodne dinastije i vlast Bizanta na istočnom Jadranu u to doba, u: Zbornik naučnih radova: Ferdi Šišiću povodom šezdesetogodišnjice života, 1869. – 1929., posvećuju prijatelji, štovatelji i učenici, (ur.) Grga Novak, Zagreb, 1929., 181–187;
Milan Ivanišević, Trogir u povijesnim izvorima od 438. do 1097. godine, u; Mogućnosti, 10–11(1980.), 969;
Ante Piteša, Ranosrednjovjekovni kameni spomenici u Arheološkom muzeju u Splitu. Katalozi i monografije, Split, 2012., ulomak sarkofaga kat. no. 61, 117–120.
Ivo BABIĆ, Starokršćanski ulomci u Trogiru, u: Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 25 (1985.), 35–36.
Ivan Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru, II. dio, Split, 1979., 1042.
Miho Barada Trogirski spomenici I. Zapisci pisarne općine trogirske I, od 21. X. 1263. do 22. V. 1273., Zagreb, 1948., 105;
Nevenka Bezić-BOŽANIĆ, Arhivske vijesti o trogirskim zanatlijama u XIII stoljeću, u: Mogućnosti, 10–11 (1980.), 1030.
Cvito Fisković, Skulpture mletačkog kipara Nikole Dente u Trogiru i Splitu, u: Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 14 (1962.), 64.
Daniel Farlati, Trogirski biskupi, Split, 2010., 261.
Lovorka Čoralić, Ivana Prijatelj Pavičić, O graditeljskoj aktivnosti u trogirskim ženskim benediktinskim samostanima u vrijeme biskupa Jeronima Fonde (1738. – 1754.), u: Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 38 (1999.–2000.), 378, 395.
Hrvatska
