Selamluk u Vranju
| Selamluk u Vranju | |
|---|---|
 Selamluk u Vranju, u kome je smešten Narodni muzej | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Vranje |
| Opština | Opština Vranje |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | oko 1765. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Selamluk u Vranju jedan je od dva objekta u kompleksu Pašinog konaka, nastao u drugoj polovini 18. veka (najverovatnije 1765. godine). Nekada konačište za muške članove pašine porodice, danas je Selamluk, u koji je smešten muzej, spomenik kulture od velikog značaja, za grad Vranje i jedan od retkih preostalih objekata balkanske varijacije orijentalnog tipa arhitekture u južnoj Srbiji i šire.[1]
Iako je spomenik pretrpeo određen stepen devastacije, za šta krivicu snose i rezultati kritičke analize ranijih intervencija na njemu, skoro svi fasadni elementi, kao i dekorativni elementi u enterijeru su sačuvani u autentičnoj geometriji, što predstavlja dobar izvor informacija značajnih za razumevanje arhitektonskih karakteristika epohe kojoj ovaj objekat pripada.[1]
Položaj i namena[uredi | uredi izvor]
Selamluk se nalazi u centranom delu Vranja u ulici Pionirska 1.[2]
Od 1960. godine, u zgradi Selamluka osnovan je Muzej u Vranju, prvo sa tematikom Narodnooslobodilačke borbe, a danas je to muzej kompleksnog tipa koji sadrži arheološku i numizmatičku, etnološku, istorijsku i zbirku savremenog slikarstva.[2]
Zaštita[uredi | uredi izvor]
Selamluk kao i haremluk bivšeg Pašinog konaka u Vranju su rešenjem nekadašnjeg Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije, stavljene pod zaštitu države, početkom februara 1949. godine. Objekti su utvrđeni za spomenike kulture od velikog značaja od aprila 1979. godine.
Pašini konaci, Selamluk i Haremluk u Vranju, tipični su predstavnici balkanske arhitekture orijentalnog tipa iz 18. veka. Bez obzira na to što su zgrade zbog drvenog konstruktivnog sklopa vremenom postale vrlo oronule i sklone propadanju, one su u specifičnosti svoje namene i građevinskih tehnika dokaz životnog standarda društvene klase i društvenih odnosa ere kojoj pripadaju.[1]
Brigu o Selamluku, u kome upravna institucije i mala površina pod priručnim depoima i izložbenih prostor, vodi Narodni muzej u Vranju i Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.
Istorija građevine[uredi | uredi izvor]
Selamluk je zajedno sa Haremlukom deo kompleksa Pašinih konaka, koji je sagradio, prema predanju i sekundarnim izvorima, bogati Rauf Beg Džinoli u drugoj polovini 18. veka (najverovatnije 1765. godine).[3]
Prvi put je na Planu varoši Vranje sa regulacionim pravcima iz 1881. godine, ucrtana parcela, na kojoj se nalazi prostrano dvorište sa obe zgrade koje pripadaju arhitektonskoj celini - Haremlukom i Selamlukom. Na planu su zadržani pravci glavnih saobraćajnica iz pravca juga prema severu, odnosno istoka prema zapadu i prikazano buduće formiranje gradskog centra za potrebe trga baš tamo gde se saobraćajnice međusobno seku, u neposrednoj blizini Pašinih konaka.[4]
Osmanske varošice su imale čvrstu organizacionu šemu, koju je diktirala težnja feudalaca za isticanjem bogatstva i sveprisutnosti, simbola vlasti. Od trenutka izgradnje do perioda oslobođenja od Osmanlija ne postoje podaci na koji način su objekti korišćeni. Po analogiji sa sličnim primerima na teritoriji Srbije i Makedonije,[5] može se pretpostaviti da je kompleks bio stamben u delu Haremluka i stambeno-administrativan u delu Selamluka.
Po oslobođenju Srbije od Osmanskog carstva, 1881. godine, Abdulj hanuma, ćerka poslednjeg vranjskog paše Husein paše, prodala je kuću vladiki Pajsiji,[a][6] da bi on potom Selamluk poklonio vranjskoj opštini.
Opština je u kompleksu smestila obrazovne ustanove:
- Jednu od prvih gimnazija u Srbiji u kojoj su predavali, između ostalih i Radoje Domanović i Ljubomir Davidović, a učio Justin Popović.
- Osnovnu školu Vuk Karadžić (početkom 20. veka), smeštenu u prizemlju zgrade Selamluka,
- Učiteljsku školu, smeštenu na spratu Selamluka.
Od iseljavanja školskih ustanova 1932. do trenutka smeštanja Narodnog muzeja sa depoima u Selamluk 1964. godine, kompleks je korišćen za potrebe upravnih opštinskih zgrada.
Krajem 1993. godine zgrada Haremluka ustupljena je preduzeću Simpo i u potpunosti rekonstruisana, za potrebe ovog preduzeća.
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Zgrada Selamluka, je spratni objekat kompaktne osnove, bez podruma i iskorišćenog tavanskog prostora. U arhitektonskom smislu objekat je tipičan primer varijantnog rešenja profane orijentalne arhitekture na Balkanu, izgrađen u posebnom konstruktivnom sklopu, „nasipu“ ili na turskom „bondruku“, sistemu građenja u kome se najpre sklapa drveni kostur za veliku građevinu koji je ličio na svojevrsni kavez, pa su potom zidovi u tom kosturu ispunjavani lakim materijalom.[7] Zgrada Selamluka je povezane dvorištem sa Haremlukom.
Zgrada Selamluka je bondručna građevina u osnovi izgrađena od prirodnog materijala-drveta, blata i pleve. Zid na bondruk bio je sastavljan iz konstruktivnog dela koji je primao sva opterećenja i ispune, koju je činilo blato uglavnom mešano sa plevom. Ova vrsta gradnje svedoče ne samo o vrsti konstrukcije, već i o mogućem stradanju građevine, bondručne konstrukcije.
- Temelji
Temelji građevine su od pravilno tesanih kamenih blokova, čiji je i vidljivi deo odignut osamdesetak centimetara. Temeljača (koja služi da prihvati opterećenje od same bondručne konstrukcije i rasporedi ga po temeljnoj zoni. ) je drvena greda postavljena preko temeljnog zida dimenzija 17 x 17 centimetara. Spoj dve temeljače na uglovima i nastavcima uglavnom je na preklop. U temeljaču su stubovi fiksirani čepovima. Na uglovima objekta stubovi su maskirani ukrasnim dasakama.
- Zidovi
Zidovi građevine na jugu, istoku i severu su izrađeni u bondruku. Debljina malterisanih zidova na fasadi ne prelazi 20 cm sa izuzetkom zapadnog zida, koji je na nivou prizemlja širok 50 cm i izgrađen je od kamena, dok je na spratu je njegova debljina 36 cm. Stubovi - direci, su drvene vertikalne grede, približne su dimenzije od 14 x14 centimetara. Ovi konstruktivni elementi postavljani su na rastojanju od devedesetak centimetara (1,5 aršina) i međusobno spojeni horizontalnim drvenim elementima - gredama, obrazujući pravougaona polja. Na mestima gde su otvori za vrata i prozore stubovi su postavljani duplo, kako zbog međusobne blizine otvora, tako i zbog ojačavanja konstrukcije vrata i prozora. Na tremu su stubovi ukrašeni rezbarenim listićima pojednostavljenog geometrijskog oblika.
Zidnu ispunu bondruka kod Selamluka verovatrno čini ćerpič - nepečena opeka.
- Krov
Krov je drven na više voda, složene konstrukcije.[b] Krovni pokrivač je ćeramida na daščanoj podlozi, na baskijama.
Streha široka 1m ima svoju funkciju, usled nepostojanja oluka, u zaštiti fasada od atmosferilija.
Krovni rogovi su na strehi odozdo opšiveni daskama koje su postavljene upravno na fasadu. Spojevi dasaka opšiveni su letvicama na sličan način na koji je to urađeno i u enterijeru, na plafonima. Na uglovima objekta streha je zarubljena.
Dimnjaci su ozidani opekom, a dimnjačke kape su dvovodne i kao i krov prekrivene ćeramidom.
- Stepenište i ograda
Stepenište kao veza prizemlja i sprata, je u prva tri gazišta izrađeno od pritesanih kamenih blokova dok su ostala 15 gazišta od drvenih dasaka debljine 3 cm. Gazišta se oslaljaju na drvenim obraznim nosačima pravougaonog preseka.
Ograda na stepeništu je industrijska, bez ikakvih estetskih ili zanatskih vrednosti.
- Podovi
Podovi svih velikih odaja (prostorija na uglovima objekta) i odžaklija su od dasaka širine 10 do 15 cm, kao i hola na spratu. Ulazni deo odaja prekriven je opekama formata 25 x 12 cm, dok je hol u prizemlju od savremenije opeke formata 30 x 30 cm.[8]
- Eksterijer Selamluka
-
Selamluk -
Selamluk -
Ulaz u dorište između Haremluka -
Ulazna kapija u dorište između Haremluka
.JPG)
.JPG)
Enterijer[uredi | uredi izvor]
- Plafon
Plafoni u Selamluku su dekorativni elementi kojima su vlasnici građevine posvećivali najviše pažnje. Najprostiji su odžaklija ili „šiše tavani“,[9] izrađeni od dasaka čiji su sastavci pokriveni jednom profilisanom lajsnicom. Drugi tip je plafon kod koga su preko podužnih postavljene i poprečne letve, tako da je čitava površina podeljena na kvadratna polja, kao kod plafona u centralnom holu na spratu kod koga je u sredini rozeta floralnog oblika sa 14 krakova.[10]
Najsloženiji tip plafona u Selamluku je „đul tavan“ koji se sastoji iz dva dela: središnjeg koji je ravan i viši i okvirnog koji je za dvadesetak centimetara niži. Središnji deo je kod ovog oblika po pravilu osmougaonik, sa rozetom u sredini i geometrizovanom, biomorfnom ispunom oko rozete. Četiri ugla koja ostaju između spoljne kvadratne ivice i osmougaonika, ukrašena su pravouglim trouglovima različitih nivoa dekoracije, pa i pored toga što su forme repetitivne, svaki element je unikatni ručni rad.[10]
- Vrata
Vrata dolapa su pored osnovne funkcije i dekorativni element,[v] Vertikalnim lajsnama vrata su podeljena na pravilna polja širine petnaestak centimetara. [10]
Vrata su jednokrilna, sa izuzetkom ulaznih vrata koja su dvokrilna i sa nadsvetlom.[10] Najtipičnija i najstarija vrata u objektu su stolarska vrata sa ispunama orijentalnog tipa sa geometrijskom ornamentikom.[11] Sva vrata sa strane hola imaju pervaze koji uokviruju ploču.[10]
- Prozori
Prozori Selamluka su drveni. Insolacija odaja na jugoistočnom i jugozapadnom uglu objekta postignuta je sa po tri prozora, trakasto postavljenih u niz na zapadnoj strani i bočnim prozorima sa istoka i zapada.[10]
Severoistočna i severozapadna odaja imaju po četiri prozora. Severna i zapadna „odžaklija“ imaju po jedan, a istočna dva prozora. Velika osvetljenost hola na spratu omogućena je sa četiri prozora duž celog južnog zida. Prozori u prizemlju su približnih dimenzija 95x150 cm, a na spratu 95x170 cm, dvokrilni su, dupli, otvaraju se ka spolja i unutra. Rađeni su od drvenih okvira. Prozorska krila su veoma jednostavne izrade, sa unutrašnje strane su opšiveni vertikalnim i horizontalnim neprofilisanim daskama sa ciljem da se maskira vidljivost prozorskih okvira i spreči prodiranje hladnoće između prozorskog okvira i vertikalnih stubaca. Na fasadi prozori sa gornje strane imaju jedan opšiv od pervaza u širini grede i malu nadstrešnicu od profilisanih lajsni.[10][12]
- Peći za zagrevanje
Zidane peći zauzimaju jedno od polja celine “dolapa” i veoma su karakterističnog izgleda. Donji, kubični deo nastavlja se u nešto uži i zarubljeni, gornji deo.
Kako zbog velikog broja prozora, tako i zbog relativno tankih zidovi Selamluk je zagrevale ugrađene peći i mnogobrojne gleđosane posude od gline. Pored svoje velike dekorativnosti peći su bile veoma tople, što j u mnogome opravdavalo njihovu namenu.
- Enterijer Selamluka
-
-
-
-
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Konaci su neoštećeni prošli kroz bes naroda koji je u Vranju i okolini mnogobrojne turske objekte porušio.
- ^ Na krovu se jasno prepoznaju kasnije intervencije u vidu umetanja dve dvostruke vešaljke.
- ^ Sadašnja vrata na objektu nisu autentična već potiču iz pedesetih godina 20. veka, izrađena od nekvalitetne drvene građe koja je mašinski obrađena.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Mirić, A., Jovanović, G.& Kurtović-Folić, N. 2016, "Selamluk u Vranju (deo I) - razvoj arhitektonskog oblika na osnovu istorijskih izvora", Facta universitatis - series: Architecture and Civil Engineering, vol. 14, no. 3, pp. 367-375.
- ^ a b „Istorijat Narodnog muzeja u Vranju”. www.muzejvranje.rs. Arhivirano iz originala 12. 04. 2021. g. Pristupljeno 2021-03-28.
- ^ Mitrović, M. (1968): Poreklo porodice Džinoli, Vranjski glasnik, Srbija, 3.
- ^ Mirić, Aleksandra (2015). „Stambena balkanska arhitektura orijentalnog tipa - Selamluk u Vranju”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. broj 1: 33—34.
- ^ Nonevski, B. (2006): Havzi-pašinite konaci vo Bardovci, Inicijativa za obnova i kulturna revitalizacija, Skopje, Makedonija
- ^ „Priča o Pašinom konaku, Selamluku i Haremluku | Čaršija Vranje”. Pristupljeno 27. 3. 2021.
- ^ Zdravković, I. (1990): Dokumenti narodnog stvaralaštva u prošlosti, Beograd
- ^ Mirić A. (2015): Balkan variation of Oriental architecture, Pasa Konaks in Vranje, International Conference VSU’2015, Sofi a, Volume 1, 46-53.
- ^ Nenadović, S. (1966): Tipovi vrata u narodnoj arhitekturi, Zbornik za zaštitu spomenika kulture, Beograd, Srbija, 17
- ^ a b v g d đ e Mirić, Aleksandra (2015). „Stambena balkanska arhitektura orijentalnog tipa - Selamluk u Vranju”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. broj 1: 38.
- ^ Nenadović, S. (1966): Tipovi vrata u narodnoj arhitekturi, Zbornik za zaštitu spomenika kulture, Beograd, Srbija, 17, 25-43.
- ^ Mirić, A. (2011): Selamluk u Vranju, Stručni ispit, položen 6. juna 2011, Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Zdravković, I. (1990): Dokumenti narodnog stvaralaštva u prošlosti, Beograd
- Mirić, A. (2011): Selamluk u Vranju, Stručni ispit, položen 6. juna 2011, Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd
- Mirić A. (2015): Balkan variation of Oriental architecture, Pasa Konaks in Vranje, International Conference VSU’2015, Sofi a, Volume 1, 46-53.
- Nenadović, S. (1966): Tipovi vrata u narodnoj arhitekturi, Zbornik za zaštitu spomenika kulture, Beograd, Srbija, 17, 25-43.
