Socijalne osnove psihičkog života

U nauci postoji sukob između dva filozofska pravca kada je u pitanju problem uticaja na razvoj mentalog funkcionisanja kod ljudi. Nativizam govori da su sve sposobnosti (i one koje imamo po rođenju i one koje stičemo) određene genima. Empirizam da je sve naučeno kroz iskustvo i interakciju sa sredinom. Na razvoj jedinke deluju i nasleđe i sredina.

Genotip (skup naslednih osobina) se menja pod uticajem nasleđa i aktivnosti jedinke. Da li će mogućnosti koje jedinka poseduje moći da se ostvare u potpunosti zavisi od stimulacije sredine i motivacije jedinke da tu stimulaciju prihvati. Stimulacija sredine, da bi imala željeno dejstvo, mora biti u granicama mogućnosti pojedinca. U suprotnom, može imati neželjeno dejstvo. Sredina može biti fizička i socijalna.

Fizička sredina

Fizička sredina je manje značajna za mentalni razvoj od socijalne sredine. Ne treba zanemarivati ni efekte fizičke sredine. Preterano topla i vlažna klima dovodi kod većine ljudi do depresivnih reakcija i usporenosti u fizičkom i mentalnom funkcionisanju. Fizička sredina može uticati na tip osnovne delatnosti ljudi u jednom području i izazvati diferencijaciju sposobnosti.

Socijalna sredina

Socijalna sredina utiče na jedinku na nivou porodice, vršnjaka, učitelja  i sve do raznih sredstava masovne komunikacije i vrednosnog sistema sredine. Socijalna sredina deluje putem podsticaja razvoja raznih osobina, složenih identifikacijskih mehanizama, nagrađivanja, kažnjavanja i brojnih oblika imitacija. Sredina može biti, po sebi, veoma socijalno-kulturno razvijena, ali je moguće da se između pojedinca i te sredine razvije odnos netrepeljivosti, što može imati posledicu u zastoj u razvoju pojedinca u razvijenoj i u principu stimulativnoj sredini za druge pripadnike.

Sazrevanje

Iako su nasledne osnove razvoja organizma određene u trenutku oplođivanja jajne ćelije, organizam se u celini razvija postepeno. Oblici ponašanja koji su zasnovani naslednim predispozicijama ne moraju se javiti odmah po rođenju, već posle dužeg perioda sazrevanja (maturacija). Sazrevanje jeste skup pretežno organskih procesa kojima se razvijaju nasledne osnove do punog stepena ispoljenosti. Kod ove grupe svojstava ličnosti, socijalni uticaji, ako su povoljni, omogućuju razvoj naslednog potencijala i njegovo stabilizovanje u fenotip (stvarno postojeće svojstvo). U protivnom, nasleđem data dispozicija se ne mora razviti u stvarnu sposobnost.

Uticaj kulture

Lav Vigotski, jedan od utemeljivača sovjetske psihologije i osnivač kulturno istorijske psihologije.

Pojam kulture se odnosi na način života (sva znanja, verovanja, tradicije i vrednosti) jedne grupe ljudi. Vigotski u svom delu „Razvoj viših psihičkih funkcija“ govori o tome kako su sve više mentalne funkcije socijalnog porekla tj. da sva bitna svojstva pojedinca nastaju kroz interakciju sa drugim ljudima (jezik se razvio sa povećanjem složenosti socijalnih odnosa). Siromašan rečnik, odsustvo pismenosti i cela primitivna organizacija mišljenja  i ponašanja australijskog domoroca, koji se po težini mozga i drugim anatomsko-fiziološkim osobinama ovog organa ne mogu objasniti, već primitivnom organizacijom društva, što otežava razvoj govora i pismenosti.

Osnovna razlika između pamćenja životinja i čoveka jeste u tome što je izmenjen tip pamćenja. Vigotski navodi dve karakteristike: čovek, stvarajući pomoćna sredstva za svoje ponašanje samim tim menja osnovni tip psihološkog prilagođivanja. Od direktne reakcije na draž ponašanje postaje posredovano i pomoću znakova čovek počinje da ovladava svojim višim mentalnim funkcijama. Čovek pomoću govora ovladava mišljenjem.

Žan Pijaže, je bio švajcarski razvojni psiholog i filozof, poznat po svojoj teoriji kognitivnog razvoja i brojnim eksperimentalnim istraživanjima o mentalnim sposobnostima male dece. Danas se smatra najznačajnijim razvojnim psihologom 20. veka.

Žan Pijaže govori o intelektualnom razvoju dece koji počinje stadijumom egocentrizma, koji nastaje kao posledica deteta da ne razlikuje unutrašnje od spoljašnjeg. Sledi razvijeniji egocentrizam tokom kog se uspostavlja, ali samo delimično sposobnost razlikovanja unutrašnjeg od spoljašnjeg. Kada se unutrašnji psihološki fenomeni krenu pripisivati neživim objektima sledi faza animizma. Kada dete psihološkim procesima daje karakteristike neživog iz spoljašnjeg sveta, ova faza je realizam.

Mentalni procesi imaju adaptivni karakter i jasno se nagoveštava način na koji kultura modifikuje intelektualni razvoj. Podstiču se ona svojstva ličnosti koja su značajna za rešavanje problema tipičnih za tu kulturu. Pritom ne treba zaboraviti da su praktično sve kulture stvorile veliki broj uloga koje omogućavaju visoko funkcionisanje društvene zajednice. Neke od tih uloga su veoma stimulativne za razvoj onih koji ih obavljaju, ali čak i u visoko razvijenim društvima postoje uloge koje negativno deluju na pojedince.

Od svih mentalnih sposobnosti najviše se ispituje inteligencija, iz prostog razloga što je najmerljivija. Ispitivanja su često pokazala znatne razlike u rezultatima među različitim društvenim grupama, za šta razlozi mogu biti različiti.

Na razvoj ličnosti uticaj ima vrednosni sistem sredine. U savremenim društvima najveći značaj se pridaje profesionalnom ili školskom uspehu, dok se sposobnosti koje nemaju konkretne veze sa ovim ne podstiču. Samim tim, može da se desi da test ne meri onu vrstu sposobnosti ili znanja koje se u tom društvu smatra inteligentim. Na primer, unutar crnačke supkulture centralno mesto ima neverbalna komunikacija, što se retko pojavljuje na testovima inteligencije. Katel je, bezuspešno, pokušao da konstruiše culture-free testove, koji bi se sastojali samo iz slikovnog sadržaja.

Nestimulativna sredina

Najveći uticaj ima u potpunosti nestimulativna sredina, prisutna kod nižih socio-ekonomskih slojeva društva (što su često diskriminisane manjine). Pripadnost nekoj takvoj grupi može da ima uticaj i na stav roditelja prema vaspitanju tako da se njihov trud umanji jer u napred očekuju neuspeh. Deca iz ovih sredina nemaju priliku da se susretnu sa sadržajima koji bi stimulisali i podstakli njihov razvoj i interesovanja. Ovo bi objasnilo pojavu manjeg uspeha crne i hispano dece na testovima inteligencije. Uticaj mogu da imaju i lična očekivanja i strah od neuspeha, kao i pretnja stereotipa, odnosno strah da se ne potvrde tuđa negativna očekivanja.

Uticaj pola

Biološki gledano, polne razlike su najveći izvor razlika među ljudima. Smiljanić razlikuje četiri komponente polnog identiteta

• Biološki pol- određen genetički (prisustvom polnih hromozoma), endokrinološki (lučenjem hormona) i anatomski (telesne razlike);
• Identitet roda- identifikacija osobe sa muškim ili ženskim rodom;
• Socijalna uloga pola- socijalna očekivanja u pogledu ponašanja polova;
• Seksualna orijentacija- preferencija suprotnog ili istog pola.

Devojčice su bolje u verbalnom izražavanju, bolje im je neposredno pamćenje. Dečaci su bolji u matematičkim zadacima. Žene su spretnije sa prstima i bolje su u zapažanju brzine. Muškarci se bolje snalaze u prostoru. Razlike među polovima se ogledaju kroz biološke karakteristike (sa koliko godina ulaze u pubertet, visina, težina, žene žive duže...). Na testovima ličnosti pokazuje se da su muškarci samopouzdaniji, dok žene imaju veću sklonost ka negovanju.Kada su kognitivne sposobnosti u pitanju, žene bolje rezultate postižu u zadacima verbalnog sadržaja, testovima perceptivne brzine i pamćenju lokacije predmeta, dok muškarci pokazuju sklonost ka matematičkim i zadacima spacijalne sposobnosti. Razlike mogu da  budu uslovljene različitim vaspitanjem dečaka i devojčica i različitim kulturnim očekivanjima.