Srpska srednjovekovna medicina

Glavni članak: Istorija srpske medicine

Svetis Sava se smatra začetnikom srpske srednjovekovne medicine

Nastanak i nesmetani razvoj srpske srednjovekovne medicine, koji najviše duguje Svetom Savi, bio je od presudnog značaja za duhovno i fizičko zdravlje srpskog naroda, a time i za razvoj celokupne srpske države, njene kulture i prirodnih nauka. Neprestani uspon je trajao sve do osvajanja srpskih zemalja od strane Turaka, kada je s kraja srednjeg veka prekinut razvoj svih grana srpskog kulturnog stvaralaštva, uključujući i medicinu, i tako nekoliko vekov sve do pojave prvog školovanog srpskog lekara Jovana Apostolovića 1759. godine, doktorata na Berlinskom univerzitetu.

Srpska srednjovekovna medicina je deo 800 godina duge srpske medicineske tradicije (12 do 16. vek), koja je postojala u onom društvenom periodu srpske istorije kada je njeno političko središte bilo stabilno. Kao prepoznatljiva i jedinstvena ona je začeta u manastiru Hilandaru, gde je osnovana prva srpska bolnica 1198. ili 1199, a prestala da postoji nakon invazije Osmanlija na Srbiju i Balkan, i pada Srbije 1459. godine.

Sve do osvajanja srpskih zemalja od strane Turaka, srpska medicina se razvijala uporedo sa evropskom medicinom. Turci su prekinuli razvoj svih grana našeg kulturnog stvaralaštva, uključujući i medicinu. Srpska medicina ostaće na temeljima francuske i italijanske škole do pojave prvog srpskog lekara Jovana Apostolovića 1759. godine, doktorata na Berlinskom univerzitetu (20).

U srednjem veku, na prostorima još iz perioda Konstantina Velikog, na granicama između Istoka i Zapada, Srbija je uvek bila atraktivna za život i kao takva želja i mora mnogih osvajača. Nastala na raskrsnici puteva, filozofija, politike, trgovine, čak i svetova, srpska teritorija je mnogo puta bila meta raznih vojski, bilo kao cilj ili samo prolaz. Sve ovo pratila je dinamična istorija, puna brzih promena, čestih ratova i stradanja, epidemija, i individualnih patnji i masovnog uništenja, koji su posle tih osvajanja potom usledili. A srpska medicina u takvom okruženju nije mogla da pronađe sebe i dosta je stagnirala.

Tek nakon stabilizacije prilika i stvaranja stabilnog političkog središta kako je to bilo u periodu Nemanjića stvoreni su optimalni uslovi za kulturni razvoj i razvoj medicine, sa Evropskim tekovimana ali i samosvojstvene samo srpskom narodu. A nastanak i nesmetani razvoj srpske srednjovekovne medicine bio je od presudnog značaja za duhovno i fizičko zdravlje srpskog naroda, a time i za razvoj celokupne srpske države, njene kulture i prirodnih nauka.

Slično kao što su i ostale grane kulture, i naučne misli stvorene na prostoru Vizantije, tako je i srpski narod bio dao te tradicije, ali sa svim sopstvenim obeležjima, kako u kulturi tako i u medicini. I mada je, samo na prvi pogled, srednjovekovna srpska medicina istovetna sa vizantijskom kanonskom medicinom, ona ima i dosta toga što je samo za nju karakteristično i specifično. Da je srpska srednjovekovna kultura i njena medicina, bila deo evropska kulture, i da su Srbi rado primali kulturne tekovine Vizantije i Zapada, najbolje svedoči srednjovekovna arhitektura, književnost, slikarstvo i manastirska medicina. Takvu tvrdnju potkrepljuje i jedno otkriće iz 1952. godine, kaadaa je u manastiru Hilandaru Đorđe Radojičić našao zbirku srednjovekovnih spisa, na osnovu kojih su kasniji istoričari medicine mogli da tvrde da naša srednjovekovna medicina nije mnogo zaostajala za onom evropskom.

Izučavanje ovog razdoblja u srpskoj istoriji medicine ima veliki značaj, ne samo po tome što je ona bila dugo u upotrebi u našem narodu, već i po tome što nam pruža podatke za izučavanje patologije bolesti srpskog naroda u Srednjem veku. Međutim ovaj period razvoja srpske medicine nije mnogo obrađivan u srpskoj nauci, zbog malog broja materijalnih dokaza. Najpoznatiji materijalni dokazi za izučavanje ovog perioda su: biblioteke manastira Hilandara (Hilandarski kodeks), Dečana i Pećke patrijaršije, građa za istoriju zdravstvene kulture Dubrovačke republike, građa kotorskog arhiva iz perioda Nemanjića, zbirke rukopisnih knjiga u biblioteci Patrijaršije u Beogradu, spisi Arhiva SANU, dok je najveća i najstarije kolekcije rukopisnih knjiga Narodne biblioteke, Patrijaršijske biblioteke u Sremskim Karlovcima i biblioteka fruškogorskih manastira zauvek nestala ili spaljena u Dugom svetskom ratu.

Istorija

Svaki narod, svaki kraj i svaka epoha imaju svoje običaje, navike, nošnju, pesme, pripovetke, igre, bolesti, epidemije, lekove, način lečenja i veštinu izrade lekova. Istorija zdravstvene kulture balkanskih naroda je veoma zanimljiva i veoma složena. Obzirom da se u tom delu Evrope vekovima sukobljavaju snažni uticaji Istoka i Zapada, pre svega medicinskih pisaca mediteranskih zemalja, ona (Srpska srednjovekovna medicina) predstavlja čitav jedan mozaik naučne, školske i narodne medicine ratnika i pastira. Tucakov (1971),

Istorija srpske medicine kao dela kulture srpskog naroda, nije skup „mrtvih činjenica“ napisanih na papiru i sačuvanih u materijalnim zbirkama, jer se medicina u Srba, od njihove seobe neprestano razvijala i preplitala sa promenama na Balkanu i Evropi koje su često određivale njenu budućnost i pojavne oblike u skladu sa svetskim istorijskim okvirima (uključujući tu i srednjovekovni period), a pre svega hrišćanstva kao dominantne vrere u Evropi.

Na ruševinama Vizantije stvarala se srpska nemanjićka carevina, koja je po svom etničkom sastavu prelazila okvire srpskog naroda. Ideja nemanjićke države bila je stvaranje jake srpske države koja bi nasledila vizantijsko carstvo na Balkanu. Središte srpske države tada je bilo u Duklji, pa je i uticaj primorja u svim segmentima, bio jači. U takvim uslovima, neke vrste pohlepe za vlašću na Balkanu, srpski vladari pokazali su darežljivost i staranje o bolesnima, siromasima i osobama sa invaliditetom, koje se sa ove distance može tumačiti ekonomskim bogatstvom zemlje, ali i dubokim verskim ubeđenjima (strahom od strašnog suda i dubokainterseovanosti za budućnost svoje duše). Zato je i medicina u srpskoj srednjovekovnoj državi bila prožeta jakim uticajem crkve, „koja beše stavila u dužnost srpskim vladaocima i sveštenstvu da se stara o bolesniicima ali i bednima i siromašnima“.

Začeta u znaku hrišćanstva, na prostoru zapadne polovine bivše rimske carevine, hrišćanska crkva sa sedištem u Rimu, brzo je potčinila svom duhovnom uticaju celokupan zapadnoevropski svet, dajući novoizgrađenoj kulturi puno hrišćansko obeležje. Rukovođena načelom hrišćanskog milosrđa, saosećanja prema bližnjem, kao i biblijskim primerima pružanja pomoći nevoljnima i isceljivanju bolesnih, sveštenstvo je, pored teoloških pogleda na medicinsku nauke, ubrzo prešla i na praktični rad, osnivanje bolnica u manastirima i samostanima i lečenjem prvo monaha i manastirskih radnika, a kasnije siromaha i ostalih kategorije „nevoljnog hrišćanskog stanovništva“.

Zato možemo reći da je najstarija medicina, koja je u srednjem veku bila najviše korišćena, verska medicina. Srpska srednjovekovna medicina polazila je od ideje da su patološka stanja, pa i invalidnost, posledice zlih demonskih sila, koje su navodno ušle u ljude. Zako se i tumačenje bolesnog i normalnog stanja zasnivalo se na učenju o borbi dobra i zla, između demona i čoveka.

Po svom učenju verska medicina delila se na kanonsku koja je bila zasnovana na učenju zvanične crkve i apokrifnu koja je predstavljala sintezu različitih kultova i shvatanja starosedelačkog stanovništva Balkana i antičkog sveta, a koju zvanična crkva nije priznavala.

Vođena principima toga istorijskog perioda srpska srednjovekovna medicina stvarana je po ugledu na vizantijsku, u kojoj se moštima svetitelja pripisivala velika isceljska moć, zbog čega su oni uživali veliko poštovanje i imali veliku dragocenost. Izgrađujući i uobličavajući duhovni i kulturni život srpskog društva, sveštenstvo je istovremeno izgrađivalo i uobličavalo sebe. Kako je svim oblicima društvenog života srednjeg veka srpska hrišćanska crkva davala svoje obeležje, tako se njen uticaj i te kako osećao i u medicini. Hrišćanska medicina u načelu dogmatska u početku je pretpostavljala lečenje duše nad lečenjem tela, što je imalo direktne posledice na razvoj i napredak medicine. Zagovarajući prevashodno kurativni pristup obolelom, dogmatska medicina je potiskivala preventivni oblik medicine.

Osnivači srpske srdnjovekovne medicine

Studenički tipik Svetog Sava Digitalna kopija kompletnog rukopisa Studeničkog tipika koji je sveti Sava napisao 1208. g, po dolasku u Srbiju na molbu brata Stefana. Sveti Sava postaje starešina manastira gde aktivno radi na organizaciji monaškog života u Studenici. Ovaj crkveni ustav, tj. pravilnik o bogosluženjima i životu monaha u manastirima, Sava piše po uzoru na Hilandarski tipik. Značaj Studeničkog tipika je najviše u tome što će postati glavna osnova za ustav Srpske pravoslavne crkve.

Srpska srednjovekovna medicini začeta je s početka 12. veka u prvim srpskim kulturnim centrima, toga perioda, Studenici i manastiru Hilandaru, bila je kanonska verska medicina zvanične srpske crkve zasnovana je na učenju hrišćanstva po kome je njen tvorac Isus Hristos lečio bolesne i vaskrsavao mrtve. Ovu moć Hristos je preneo i na svoje učenike govoreći im: Bolesne isceljujte, gubave čistite, mrtve dižite, đavola izgonite, zabadava ste dobili i zabadava dajite.

Istorijski posmatrano, srpaska medicina (koja danas ima tradiciju dugu 800. godina), svoje duboke korene vezuje za srpsko sveštenstvo i sina velikog župana Stefana Nemanju - Rastka, koji se umonašio pod imenom Sava, i kasnije je proglašenog za sveca (Sveti Sava).

Na zapadnim granicama vizantijskog kulturnog kruga kao njen sastavni deo, Srbija je bila pod velikim uticajem Vizantije. U Carigradu u 12. veku, bilo je mnogo bolnica. To je tokom boravka u prestonici Vizantije primetio veliki renesansni čovek, srpski princ i monah Rastko Nemanjić (Sveti Sava 1175- 1235). Sveti Save je proveo deset godina u Svetoj Gori, među monasima Nije bilo ničega što taj veliki čovek nije mogao da uradi. On ne samo da je posedovao veliko znanje, smisao za praktično i pragmatično već i odlične organizacione sposobnosti.

Razmišljajući kao duhovnik Sveti Sava je shvatio suštinu pravoslavnog hrišćanstva i vizantijskog filozofije, i deo života posvetio je hodočašću (izuzetno važnom periodu za njegov duh i telo), postavši tako prvi „srpski svetski putnik“. Kao član dinastije Nemanjića, on je postao i duhovni otac Srbije. Njegova zasluga nije se ogleda samo u osnivanju prvih srpskih bolnica i manastirske medicine u njima, već i u zdravstvenom prosvećivanju (uključujući tu i borbu protv nadrilekarstva) i pisanju najstarijih srpskih medicinskih spisa (kodeksa). Sa njim, Srbija je dostigla svoj „zlatno doba,“ a 13. vek u Srbiji se može nazvati periodom „srpske renesanse“. Imajuči sve ovo u vidu Teodosije (monah) ga je prozvao trinaestim apostolom.

Kraj srpske srdnjovekovne medicine

Srpsku srednjovekovnu medicinu koja je bila rame uz rame sa Eveopskom medicinom samo nakon tri veka postojanja razorili su brojni i po Srbiju mnogi teški nanosi istorije koji su prekrili i potisnuli u zaborav njenu vrednu baštinu. Naime „zlatno doba Svetog Save“ nije dugo trajalo u Srbiji, jer je sa osmanlijskim osvajanjem prekinuta svaka veza Srbije prema Evropi. Razorena i pod turskim jarmom, dok je Evropa nezadrživo napredovala, Srbija i njen narod pod Osmanlijskim jarmom oslanjala na narodnu medicinu, gatanja, molitve, vradžbine i iskustvo, sve do prvih oslobodilačkih ratova s početka 19. veka.

Izvori medicinskih znanja srednjovekovne srpske medicine

Srpska srednjovekovna medicina je po svom učenju bila je slična evropskoj medicini, ali se razlika između te dve medicine ogledala u tome što Srbi nisu imali svoje medicinske škole, kakve su npr. postojale u Salernu (Italija) i Monpeljeu (Francuska). U takvim uslovima srpska medicinska praksa koja je postojala u srednjovekovnoj Srbiji (prema sadašnjim saznanjima u nauci), možemo reći da je bila pod uticajem i u tesnoj vezi sa veštinom lečenja dveju škola, latinskog zapada i vizantijskog istoka.

Uticaj vizantijske škole u srpskoj srednjovekovnoj medicinskoj praksi bio je uočljiv u pomoćnim medicinskim naukama, a zapadnoevropski uticaj u praktičnim medicinskim naukama. Kada je reč o primeni farmakologiji i fitoterapiji, za izradu sopstvenih pisanih tekstova kao što su Hilandarski medicinski kodeks, lekaruše i „jatrosofije“, u koje je uneto upoznavanje sa lekovitim svojstvima biljaka različitog geografskog porekla, srpska medicina ih je napisala pod snažnim uticajem govornog jezika i jezika medicinske nauke, pretežno zapadnoevropskih škola.

Vizantijska medicina kao primarni izvor medicinskih znanja u Srbiji

Medicina srednjovekovne Srbije nužno se mora dovesti u vezu sa mediicinskim iskustvima Vizantije, čija je tradicija u lečenju bila prihvaćena kao najefiksnija na širim prostorima Balkana. Bio je to istorijski period u kome je Vizantijska kultura predsvaljala jedinstvo najboljih antičkih vrednosti i hrišćanske vere. Insistiranja nekih istoričara srpske medicine, na tome da su Srbi prihvatili medicinska znanja sa Zapada najverovatnije neodrživa, pre svega što je Zapad u tom periodu imao razvijenu mrežu školovanja medicinskih stručnjaka, dok je u Vizantija sticanje medicinih znanja bilo na nivou zanata, koji su izučavali oni koji su se ovim poslom bavili kao lekari ili poslužioci bolesnika. Prema ovim saznanjima možemo reći da je srpska medicina osnovna znanja preuzela iz vizantijeskih znanja i iskustava.

Srednjovekovna medicina Zapada i njen uticaj na srpsku medicinu

Za pisanje srpskih srednjovekovnih kodeksa korišćena je literatura Zapadne medicine kao npr. Liber de simplici medicina, iz pera Mateja Platearijusa (na slici)

I pored velikog uticaja Vizantije Zapadna medicina je i te kako omogućila srpskoj medicini da stekne značajna praktična iskustva, dok su pomoćne medicinske nauke imale karakter vizantijske škole. Prve tekovine medicine Zapad stizale su u Srbiju za vreme vladavine Stefana Dečanskog preko lekara školovanih u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i onih školovanih u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, u Srbiju se najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika.

Da je Srpska medicina prenosila znanja koja su negovana u poznatim medicinskim školama Salernu i Monpeljeu, govori činjanica da su Hilandarski medicinski kodeks, lekaruše i „jatrosofija“, kao glavni pisani izvori srpske srednjovekovne medicine i farmacije: rukopisani na osnovu dva traktata salernske škole iz 12. veka (jedan o jednostavnim a drugi o složenim lekovima). Prvi salernski priručnik (lat. Liber de simplici medicina, познатији као Circa instans), proizašao je, kako se u nauci obično navodi, iz pera Mateja Platearijusa (Matthaeus Platearius), koji je umro oko 1161, dok se traktat o složenim lekovima oslanjao na Antidotarium izvesnog Nikole iz Salerna (iz prve polovine 12. veka).

Posebnu grupu u srpskim medicinskim kodeksima čine tekstovi sa terapijskim preskripcijama i uputstvima koja prenose znanja salernsko-monpeljeske škole i u kojima se poziva na različite autore zapadnoevropske medicine srednjeg veka.

Etika u srpskoj srednjovekovnoj medicini

U srpskoj srednjovekovnoj medicini je bila prisutna lekarska etika. Poštovane su Hipokratove preporuke, posebno prilikom posete bolesniku.

U Hilandarskom medicinskom kodeksu br. 517 sačuvana su dva spisa o lekarskoj etici. Naročito je zanimljiv poslednji Spis o lekarskoj etici, koji govori ne samo o lekarskoj etici već i o dužnosti lekara da suzbija nadrilekarstvo.

Pošto se često događa da ukućani traže pomoć za bolesnika od raznih nadrilekara, može se dogoditi da ovakav način lečenja pogorša stanje bolesnika. To je razlog što lekar mora uvek računati na ovu mogućnost. Dobijanje ovakvih obaveštenja je teško, ukućani gotovo uvek pokušavaju da to prikriju od lekara. Zbog toga lekar mora da se postara, još odmah po dolasku u kuću bolesnika i otkrije (nađe) lekove („Bilije") koje je preporučio nadrilekar. To odmah mora reći bolesniku ...„Jegda vidiš neku travu ... i reci jemu evo što ti je ..." i opomenuti ga da je to razlog što mu se bolest pogoršala.

Ova okolnost predstavlja najubedljiviji dokaz da je autor Hilandarskog medicinskog kodeksa bio lekar visoke stručne spreme.

Oblasti medicine koje su se razvijali u srednjovekovnoj srpskoj medicini

U Srbiji pod upravom Nemanjića paralelno su se razvijale najmanje tri oblasti medicine: dvorska, gradska i manastirska. Najjači uticaj na medicinsko socijalni život u srpskoj srednjovekovnoj državi imala je crkva, „koja beše stavila u dužnost vladaocima i sveštenstvu da se stara o bednima i siromašnima“. Kako je srpska medicina u Srednjem veku polazila od ideje da su patološka stanja, pa i invalidnost, posledice zlih demonskih sila, koje su navodno ušle u ljude, ne čudi što su svi oblici medicine u tom periodu, samo na momente poprimali oblike naučne medicine.

Dvorska medicina

To je bila medicina koja se upražnjavala na srpskom dvoru, od lekara koji su jedno vreme bili u službi srpskih velmoža. Među poznatijim lekarima bili su:

• Magistar Egidius (lični lekar Stefana Uroša III Dečanskog, 1326),
• Magistar Antonije iz Monteflorea (lat. Magistar Antonius phisicus solariatus domini regis), lični lekar kralja Dušana,
• Magistar Jakob (lat. Magister Jacobus de protohonotarius miles medicine doctor) lekar iz Mesine. On je boravio u Srbiji od 1437–1439. na poziv despota Đurđa
• U vemenu od 1429—1439. kao lekar u službi despota je i Angelo Muado (lat. Angelo Muado phisis Georgii Volfi).
• Magistar Jeronim (Hijeronimus Medicus), sin magistra Johanesa Sancto–Miniatoa. Njegov brat Jakobus je posle njegove smrti došao u Srbiju da preuzme bratovljevu zaostavštinu.
• Androniko Grk (Andronico Grigo), najverovatnije emigrant iz Vizantije, koji je završio jednu od italijanskih škola, umro je negde u Bosni.

Gradska medicina

Glavni članak: Narodni vidari u Srbiji

Gradska medicina se upražnjavala u srednjovekovnim gradovima i njihovim gradskim bolnicama. Ona je povremeno poprimala oblike naučne medicine. Veći deo ove medicine upražnjavali su lekari empirci, samouci, pravi narodni lekari u srpskoj srednjovekovnoj tradiciji. Po svom učenju gradska medicina delila se na kanonsku koja je bila zasnovana na učenju zvanične crkve i apokrifnu i empirijsku, zasnovanu na bogatom iskustvu stečenom posmatranjem i predstavljala je sintezu različitih kultova i shvatanja starosedelačkog stanovništva Balkana i antičkog sveta, koju zvanična crkva nije priznavala. U prenošenju znanja tadašnje evropske medicine veliku ulogu umali su i lekari italijanskog porekla koji su živeli i radili u nekim gradovima Srbije, posebno u Kotoru.

Po pitanju lekara u srednjovekovnoj srpskoj medicini stanje je bilo slično kao i u drugim zemljama Evrope u tom periodu. O srpskim lekarima iz tog perioda ima malo podataka. U dubrovačkim zvaničnim knjigama kao Srbi lekari pominju se: Prvoslav (1298), Menče iz Bara (1330), Milčin iz Prizrena (koji se pominje u novembru 1349. godine), potom neki Oberko, inače stručnjak za kile, koji je u dubrovačkoj kancelariji 1382. godine sklopio ugovor s Vlahom Stojislavom Popovićem za honorar od šezdeset perpera.

U srednjovekovnoj Srbiji, najčešće u sastavu bolnica postojale su i apoteke, uglavnom u primorskim gradovima, gde su službu apotekara, npr. u Dubrovniku i Kotoru, obavljali najčešće stranci, pridošlice sa Apeninskog poluostrva.

Osim lekara koji su završili medicinske škole, ovim poslom bavio se daleko veći broj samoukih lekara. Pored „vidara“ i „ranara“ i „kalojana“ (ili kalojatara – „dobrih lekara“; jer su dolazili iz Epira), bilo je i tzv. „berbera“ (koji su uz svoj posao, bili vični i bavljenju hirurgijo, puštanju krvi, vađenju zuba itd).

„ Poseban oblik narodnih lekara bili su ljudi obučeni za „šaronjanje“. Ime dolazi od posebno oblika sečiva/testere koji se zove „šara“ (otuda šaronjanje) kojom se obavljala trepanacija glave. Koliko je to bilo odomaćeno naročito u brdskim delovima Crne Gore, u Kučima i Severnoj Albaniji, dokaz je da su zapisana i imena čuvenih šaronjara, koji su obavljali taj čin kao način lečenja neizlečivih glavobolja. ”

Ne treba zanemariti ni postojanje gatara i vračara, koje su bez obzira na razvoj naučne medicine i danas zadržale svoje mesto u gradskoj medicini i do današnjih dana.

Manastirska medicina

Glavni članak: Srpska manastirska medicina

Manastirska medicina sprovodila se u srpskim manastirima i njihovim bolnicama i školama. Iako nije u tehničkom pogledu bila dorasla izazovima lečenja ona je maksimalno koristila hrišćansko čovekoljublje kao osnovu svoje delatnosti, što će u nastupajućim vekovima pomoći medicini da postane jedna od veština koja je pomagala čoveku ne samo u fizičkom prevazilaženju problema bolesti, nego je u bolesniku stvarala osećaj sigurnosti i pripadanja zajednici.

Sin velikog župana Stefana Nemanje - Rastko, koji se umonašio pod imenom Sava, a kasnije proglašen za sveca (Sveti Sava). dao je značajan zamah razvoju manstirske medicine. On ne samo da je imao smisla za praktično i pragmatično, već je posedovao i odlične organizacione sposobnosti. Sveti Sava je je tokom boravka u Konstantinopolju 1198. godine posetio je vizantijskog cara Aleksija III i Porfirnu palatu sa porodilištem i bolnicu pri manastiru Svete Bogorodice Evergetide, i nakon stečenih iskustava i znanja, a po ugledu na ovu bolnicu, osnovao prvu i najstariju bolnicu u Srba, bolnicu u Hilandaru 1199. godine. Bolnica koja je u početku imala 8 postelja. bila je primarno namenjena za lečnje obolelih kaluđera i manastirskih poslužitelja.

Manastir Hilandar i bolnica u njemu smatraju se i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština. U njoj je 1200. godine je Sava napisao Tipik Bolnice, takođe po ugledu na Tipik carigradske bolnice. U glavi 40. Hilandarskog tipika „O bolnici i rabotajušćeh bolem“, bio je detaljno regulisan rad bolnice. Bolnica je imala poslugu, grejana je a bolesni su imali bolju hranu. Lekovi su spravljani od lekovitih biljaka sakupljanih u okolini manastira, ili gajenih u manastirskoj bašti od semena koje je Sava doneo sa svojih putovanja po Bliskom istoku. Skoro svi srpski kraljevi velikodušno su pomagali bolnicu u Hilandaru, a najviše su to činili kralj Milutin, car Dušan i knez Lazar. Za vreme boravka u Hilandaru sa caricom Jelenom i sinom Urošem, 1346. godine, car Dušan je naredio da se bolnici u Hilandaru svake godine daje po 200 venecijanskih perpera, kako bi bolnica bila proširena sa 8 na 12 postelja i poklonio joj je čamac za izlov ribe. (15. aprila 1406. u povelji despotice Mare Branković o manastiru Hilandaru govori se i o smeštaju gubavaca u manastirskoj bolnici).

Manastirske bolnice su uglavnom bile internog oblika i nisu viđene kao opšte bolnice ili prihvatilišta za leprozne ili hendikepirane, koji se u srednjovekovnom dokumentima obično nazivaju „hromci i slepci“. Za takve namene podizana je druga vrsta prihvatilišta, koja se mogla nalaziti blizu većih manastira ili gradskih i privrednih centara, gde je stanovništvo bilo relativno gusto naseljeno. Poznato prihvatište za negu leproznih podigao je nedaleko od svoje zadužbine manastira Dečani, kralj Stefan Dečanski (1321–1331). Despot Stefan Lazarević (1389–1427) je izdašno pomagao leprozne, dok je u XV veku bio poznat i leprozorijum u blizini rudarskog centra Srebrnice. U Kotoru se krajem srednjeg veka takođe nalazilo jedno utočište za leprozne i zabeleženo je postojanje više bolnica i prihvatilišta, kao što su Hospital Sv. Krsta ili Hospital Sv. Duha. Ovakva skloništa za bolesne bila su takođe snabdevena lekovima i melemima, koje književno na-dahnuti Camblak naziva „mirisna mira radi hlađenja ognja koji se diže“ u telima leproznih.

Manastir Hilandar i njegova bolnica ujedno se smatraju i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština u Srba.

Kao oštar protivnik nadrilekarstva, Sava je sve više jačao i ulogu države na očuvanju i unapređenju zdravlja,pa je tako njegovim zalaganjem nastao veći broj propisa koji su ograničavali upotrebu magijskih rituala i vradžbina u lečenju stanovništva.

Godine 1208. ili 1209. po ugledu na bolnicu pri manastiru Sv. Bogorodice Evergetide u Carigradu i bolnice u Hilandaru, Sveti Sava je osnovao je prvu bolnicu na tlu Srbije, u manastiru Studenica. Bolnica je bila namenjena lečenju manastirskih monaha a verovatno i radnika angažovanih na izgradnji manastirske crkve i konaka, a po nekim izvorima i lečenju seljaka angažovani na manastirskim imanjima. Bolnica se nalazila na južnojstrani Bogorodičine crkve i konaka i u svom sastavu imala je i baštu za gajenje lekovitih biljaka. Bila je to prva bolnica na tlu Srbije. Bolnica se sastojala od jedne, a prema potrebi i 2 sobe u konacima. Biran iz redova monaha, bolnicom je rukovodio upravnik, koji je bio je empirik, otresit, iskusan i pismen monah, koji je dobro poznavao lekovite trava i eventualno grčki jezik što je bilo poželjno.

Bolnice su potom, osnivali Stefan III Uroš Nemanjić u Dečanima između 1327 i 1335. godine, car Dušan u manastiru Sv. Arhanđel kod Prizrena 1342. godine (koja je imala dvadeset postelja), Knez Lazar u Ravanici 1381. godine, car Dušan u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarević u Beogradu oko 1390. godine. Bolnice se podižu i van granica srednjovekovne Srbije, osim u Hilandaru, kralj Milutin je osnovao dve bolnice: u Prodromovom manastiru u Carigradu 1308. godine i u manastiru Sv. Arhanđela u Jerusalimu 1315 godine.

Svaka dobro opremljena manastirska bolnica trebalo je da ima svoj vrt ali i zalihe izuzetno cenjenih mediteranski biljaka, u čijoj nabavci je veliku ulogu odigrao Sv. Save Nemanjić koji je od „vavilonskog“ (egipatskog) sultana u vreme hodočašća po gradovima Svete zemlje i istočnog Mediterana (1234–1235), napuštajući Aleksandriju, gde je srdačno i sa mnogo uvažavanja bio primljen, od egipatskog vladara dobio veoma dragocene darove. Teodosije, jedan od biografa Sv. Save, opisao je ovu sultanovu darežljivost odabranim rečima: „i dade mu u počast balsamovog ulja i veliki trupac izabranoga ksilaloga i blagovone aromate indijske, sahara i finika da uzme koliko treba“.

Pre nekoliko godina, prilikom arheoloških iskopavanja na lokalitetu manastira Svetog Georgija u Dabru, kasnije poznatog kao manastir Orahovica u Mažićima, smeštenog na levoj obali Lima, otkrivena je manastirska bolnica. Reč je o manastiru koji je već početkom 13. veka bio ugledno i važno monaško središte srpske države, a kasnije je imao burnu istoriju, pa je 1732. godine bio sasvim porušen.

Za vreme vladavine Stefana Dečanskog u Srbiju počinju da dolaze prvi lekari školovani u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i oni školovani u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika, gradovima koji su u tom periodu održavali intenzivne trgovačke veze sa gradovima Italije. Od 14. do 16. veka u Srbiju je povremeno dolazilo ili u njoj stalno radilo najmanje 49 stranih lekara i 26 apotekara, među kojima je bilo i onih koji su do kraja života ostali u Srbiji. Tako je na prostoru Srbije u 14. veku bilo 15, u 15. veku 30 a u 16. veku 14 lekara.

„ Tako se u članu 20. i 109. Dušanovog zakonika vrlo jasno naglašava da se predviđaju stroge kazne protiv onih koji se bave vradžbinama...jer se medicina u srednjovekovnoj Srbija bazirala na naučnim izvorima. ”

Dolaskom stranih lekara u Srbiju, od vremena kralja Stefana Dečanskog, postupno je započeo proces slabljenja uticaja vizantijske medicine i sve veći rast uticaja zapadne medicine na srpsku medicinu. Ovom transformacijom srpska medicina u 14. i 15. veka, ona se više nije značajnije razlikovala od italijanske i francuske medicine. To je bilo jako važno, imajući u vidu da je vizantijska medicina počela sve više zaostajati za Zapadnom Evropom zbog lošijeg načina obrazovanja u njihovim medicinskim školama. U vizantijskim medicinskim školama nastava je bila organizovane kao učenje zanata, uz rad u bolnici sa svojim profesorom, tako da su učenici bili samo „bolje ili lošije kopije svojih učitelja“.

Za razliku od vizantijskih škola novoosnovane medicinske škole na Zapadu Evrope bile su prave obrazovne ustanove u kojima je rad bio organizovan na savremeniji način sa brojnim medicinskim predmetima.

„ Tako se u članu 20. i 109. Dušanovog zakonika vrlom jasno naglašava da se predviđaju stroge kazne protiv onih koji se bave vradžbinama...jer se medicina u srednjovekovnoj Srbiji bazirala na naučnim izvorima. ”

U tom periodu samo je hirurgija u Srbiji, osim u srpskom primorju, zaostajala u načinu zbrinjavanja bolesnika, jer se uglavnom svodila se na puštanje krvi i lečenje rana. Na to su najverovatnije uticali medicinski priručnici sačinjeni mahom od prerađenih spisa antičke i arapske medicine, koje su izbegavale hirurške intervencije i patološka stanja u organizmu tumačile kao poremećaje nastale u ravnoteži sokova.

Srpsko srednjovekovno medicinsko izdavaštvo

U srednjovekovnom periodu začeti su i prvi pokušaji pisanja medicinskih knjiga, tzv. lekaruša (čiji autori su i do danas nepoznati). Izvorni tekstovi koje su u početku predstavljale materijal za postojanje praktičnih lekaruša, najčešće su bili tekstovi vizantijskog lekara Teofana Nososa (lični lekar Konstantina Porfirogenita (905–958): koji je u 10. veku sastavio čitavu enciklopediju sveukupnog tadašnjeg medicinskog znanja.

Analiza srpskih lekaruša pokazuje da su one u svoj sadržaj unele tragove raznih tradicija i sistema: od stare slovenske tradicije postupaka isceljivanja, preko hipokratizma, rimske, vizantijske i arapske medicine, do zapadne srednjovekovne (posebno salernitanske) nadgradnje. U različitie lekaruše uneti su podaci o prilagođavanju farmakopeja (tj. uticajima turske i arapske medicine), ali i uticajima evropskih farmakoterapijskih shvatanja. Brojne izmene nastale tokom njihovog prepisivanja činile su da se originalnost izvornog prepisa postepeno gubila.

Lekaruše su sa stanovišta istoričara medicine i epidemiologa značajan izvor informacija za patologiji i bolestima srednjovekovnih srpskih etničkih prostora. Iz lekaruša saznajemo i o rasprostranjenost medicinskih termina, brojne podataka za proučavanje socijalnih, higijenskih i humanitarnih prilika na srpskim prostorima u tom periodu.

Srednjovekovne i ranonovovekovne lekaruše otkrivaju se kao svet u kojem se sjedinila srpska medicina, religija i književnost. Negujući u njima i „polifunkcionalnu“ srednjovekovnu srpsku pisanu reč, među njima su i spomenici koji su pisani srpskoslovenskim jezikom sa mnogo elemenata srpskog narodnog jezika, sa tla južne Srbije. Od neprocenjive važnosti je da su najznačajniji primerci velike kolekcije srpskih medicinskih spisa pisani na narodnom jeziku, i da slični ne postoje ni kod drugih slovenskih naroda čije je pismo ćirilica, kao ni kod većine evropskih naroda sa bogatijom tradicijom od naše, imajući u viduna da je u vreme njihovih nastanka većina medicinskih spisa bila na latinskom jeziku.

Vremenom najpopularnije lekaruše sve više su ispunjavane medicinskim informacijama iz srpske tradiicionalne ili narodne medicine koje su zapisivali kaluđeri. U lekarušama, nije unošen samo sastav lekova i načine njihove pripreme, već i obilje praktičnih saveta za negu bolesnika i uputstava za uspešno lečenje. Medicinski tekstovi koji su između 12. i 15. veka prevođeni na srpski jezik, preporučivali su lekaru:

„ ...da prvo razgovara s pacijentom, ali i da bude pažljiv prema njemu i njegovim bližnjima. Važno je da pre pregleda iz bolesnikovih usta čuje o njegovim životnim navikama, ishrani, spavanju, prostoru u kome živi, koliko i kako radi, da li je već uzimao neke lekove. Budi veseo i pribran, poručuje se lekaru, ne budi pohlepan na nagradu, nemoj požudno gledati bolesnikovu ženu ili kćer. Doktor treba da upozna prirodu svog pacijenta, da obrati pažnju i na to da li često mokri, povraća li često, da li mu je lice bledo ili boje olova, je li mu nos oštar ili zašiljen. Tek onda je vreme da se upozna s onim što je unutra, onim što kucka, pulsira, teče, struji, pokreće ljudski organizam. ”

Kako su mnoge lekaruše, vremenom počeli da pišu i narodni lekari, one danas predstavljaju pisanu dokumentaciju o njihovim dometima u lekarskoj praksi.

„ Neretko u lekarušama se može naići i tvrdnja „...probatum est“ što znači da je iskustveno potvrđena delotvornost primenjenog leka. Sa druge strane nailazi se i da neki lek nije delotvoran te se pobija njegova lekovitost. ”

Javno zdravlje

Lazaret u Dubrovniku

U Dubrovačkoj republici viđeniji ljudi su vodili računa o javnom zdravstvu jer su pored raznih hospitala (npr. „Domus Christi“ osnovanog 1347, koji je u svom sastavu je imao i apoteku) osnivali i posebne apoteke.

Najveća i najstrašnija epidmija kuge koja je izbila je u 14. veku, odnela je 50 miliona života, tako da se stanovništvo starog sveta smanjilo na četvrtinu. Naravno kuga je odnela u smrt i mnoge umove toga perioda, što je uticalo na dalji razvoj nauke, medicine i kulture uopšte. U vreme epideemije kuge u Dubrovniku je osnovana služba za iznošenje mrtvih iz grada (zvana „kacamorti“), koja je najviše radila tokom epidemije kuge ali i tokom epidemije drugih prenosivih bolesti (npr lepre). Tada su nastali i tzv. karantini, ili leprosariumi (u vreme epidemije lepre) koji su i danas obavezani pri svim epidemijama u svetu. Oni su bili proizvod upravitelja iz reda dubrovačke vladajuće vlastele.

Pored toga u Dubrovniku je postojao i lazaret. Pošto je Dubrovnik bio važan lučki grad, u njegove luke su se slivali putnici iz svih delova sveta, noseći sa sobom i brojne zaraze. Veliko veće Dubrovačke republike 27. jula 1377. godine donelo je odluku, kojom je prvi put na svetu uveden lazaret (izolator), kao mera zaštite od unošenja i širenja infektivnih bolesti, naročito kuge i lepre.

U vreme epidemije lepre koja je vladal u Srbiji u 14. veku, srpski vladar Stevan Uroš Dečanski je 1330. godine izgradio posebnu bolnicu za izolovanje i lečenje leproznih bolesnika, u neposrednoj blizini manastira Dečani.

Literatura

• Radiša Antić, Udeo hrišćanstva u razvoju evropske i srpske medicine Srednjeg veka, Istorija medicine na: www.rastko.rs

Spoljašnje veze

• Istorija Medicine, Srednjovekovna medicina, U:Svet Medicine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. april 2015)
• Srednjovekovna medicina (jezik: engleski)
• OD ČEGA SU SRBI BOLOVALI: Kakav je bio život u srednjevekovnoj Srbiji („Večernje novosti”, 1. novembar 2021)