Srpski ratni slikari s početka 20. veka

Srpski ratni slikar Nadežda Petrović na ratnom zadatku slika Vezirov most

Srpski ratni slikari s početka 20. veka bili je manja grupa slikara, impresionista koji su se bavili ovim pravcem slikarsta, poznatom po svetlosti, na ratnim bojištima srpske vojske u prve dve decenije 20. veka. Onog momenta kada je srpsko rukovodstvo, koje je vodilo oslobodilačke ratove na tlu Balkana, shvatila da umetnost može ono što izveštaji i dokumenti ne mogu: da prenese i sačuva osećanja ljudi koji stradaju zbog rata, ustanovljeno je zvanje ratnog slikara, profesija kakva kao takva nije postojala u drugim zemljama. Osnivanje te profesije u tom trenutku, ali i kasnije za istoriju, bilo je veoma važno, kako bi svet video i osetio šta je sve srpski narod propatio zbog nametnutih ratova i kako je branio svoju zemlju.

Pojam ratni slikar Vrhovne komande

Pojam ratni slikar Vrhovne komande (slikar izveštač) treba razlikovati od pojma ratni slikar ili vajar kao profesionalni borac, ratnik. Jedan broj umetnika je srpsku vojsku sa štabom pratio do proboja, znači do samog kraja, dok je bilo i onih koji su, sa svoje strane, na koji bilo način, učestvovali u borbenim dejstvima ali kao slikari nisu bili u funkciji Vrhovne komande, već su beleženju podataka pristupali iz ličnog, patriotskog čina.

Takođe ratni slikari su se razlikovali i po tome što su slobodno mogli da se kreću po vojištu, i što su za svoj umetnički rad primali prinadležnosti koje su dnevno iznosile 3 dinara, što je bilo u rangu naknade koju su primali oficiri.

Prvi dokumenti o „ratnim slikarima”

„Uput za korisnike ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinicana vojištu”

Zvanični naziv ratni slikar prvi put se javlja u dokumentu od 21. septembra 1912. godine, objavi za putovanje broj 86, koja je, sa potpisom budućeg vojvode Živojina Mišića, izdata slikaru Petru Ranosoviću, o kome se malo zna: studirao je slikarstvo u Minhenu, bio je jedan od osnivača Udruženja srpskih umetnika za plastične umetnosti i muziku, preteče današnjeg ULUS-a. Zahvaljujući njegovoj slici iz 1896. godine „Katanić na Neskovim visu”, odnosno poštanskoj dopisnoj mapi koja je urađena po njoj, ostao je dokaz o velikom herojstvu kapetana Katanića u Srpsko-bugarskom ratu..

Sledeći podatak odnosio se na objavu broj 4190, od 27. juna 1913, koji je izdao načelnik Generalštaba Petar Bojović, i na osnovu koje je slikar Dragomir Glišić upućen u rejon Dunavske divizije prvog i drugog poziva.

Nakon prvih radova srpskih ratnih slikara, Štab Vrhovne komande srpske vojske, uvidevši njihov značaj izdao je i zvanično „Uput za korisnike ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinicana vojištu”, sa oznakom broj 2401 koje je štampano je u Valjevu 20. avgusta 1914. godine. U ovom dokumentu su sročena uputstva za njihov način delovanja u ratnim prilikama, što znači da su uvedena pravila vladanja, zadaci i obaveze kojih su umetnici morali da se drže.

Tako je po prvi put u Srbiji, koliko je poznato i u istoriji uopšte, zvanično uveden naziv „ratni slikar”. Naredbu je izdao vojvoda Radomir Putnik kako bi se najvažniji trenuci borbe, pa i ostalih ratom izazvanih prilika, sačuvali za istoriju. U njemu je naloženo da se što vernije prikažu tokovi borbe, da se naslikaju svi važniji momenti i pouzdano predoči njihova impresija.

„ Posebnu pažnjuje trebalo obratiti na tragove svirepog i varvarskog ponašanja koje neprijatelj ostavlja iza sebe. Da bi što bolje obavljali svoje dužnosti, slikari su se, kod operativnog odeljenja Vrhovne komande, blagovremeno obaveštavali o pojednim ratnim dejstvima koja je trebalo zabeležiti. Shodno tome, omogućen im je neposredan pristup samom bojištu. ”

Pojam ratni slikar Vrhovne komande (slikar izveštač) treba od pojma ratni slikar ili vajar kao profesionalni borac, ratnik. Jedan broj umetnika je srpsku vojsku sa štabom pratio do proboja, znači do samog kraja, dok je bilo i onih koji su, sa svoje strane, na koji bilo način, učestvovali u borbenim dejstvima ali kao slikari nisu bili u funkciji Vrhovne komande, već su obavezu prema beleženju podataka smatrali ličnim, patriotskim činom.

Ratni slikari u istom stroju sa srpskom vojskom na bojištu

Kako bi ratna zbivanja ostala zabeležena ratni slikari su marširali, logorovali vidali rane i prelazili vrleti albanske golgote, sa vojnici pod punom ratnom opremom, umesto puške i bajoneta „naoružani” skicen blokovima i platnima, grafitom, ugljanim bojama, kistovima, hartijom i drugim slikarskim priborom.

Među njima je bilo i onih koji su poput Nadežde Petrović, Koste Miličević, Mališe Glišiće, Milana Milovanović, Jefte Perića pored uloge ratnih slikara, doprinos srpskoj vojsci i narodu kroz angažmanje na dužostima bolničara, kuvara, kopača rovova itd.

Slikarima je bilo zvanično odobreno kretanje na bojištu, kao i brojnim dopisnicima i fotografima iz inostranstva, kako bi njihova stvaralačka dela ne samo širila istunu o žestokoj srpskoj borbi za očuvanje svoje zemlje, već i bila neka vrsta protivteže razvijenoj ratnoj propagandi u Austrougarskoj, koja je širila ideologiju opravdanosti ratovanja i zločina, oslanjajući se na casus belli, radi preraspodele krivice, navodno u interesu evropskog zajedništva, „koju opravdavaju čak i u 21. veku”.

Deo slika srpski ratni slikari na izložbi „Slikari, ratnici, svedoci” u Galeriji SANU (2017)

Plejada srpskih ratnih slikara

Plejadu srpskih ratnih slikara, koji su činili raznorodnu umetničku scenu u Srbije, sazdanu na kontradiktornom dvojstvu, s jedne strane, od stradanja, kataklizme i očajanja rata, a s druge strane od umetničkog procvata i dostojanstva vrhunca slikarskog stila u izbeglištvu, čine sledeći slikari specifičnog srpskog impresionizma:

Slika	Generalije	Karijera
	Nadežda Petrović Čačak, 1873. Valjevo, 1915.	Učila je slikarstvo kod Đorđa Krstića. Pohađala je Prvu srpsku i crtačku školu Kirila Kutlika, dok je studije slikarstva nastavila u privatnim školama Antona Ažbea i Julijusa Ekster u Minhenu. Na vest o izbijanju rata vratila se u zemlju i kao bolničarka učestvovala u balkanskim ratovima. Posle objave Prvog svetskog rata sa lečenja iz Venecije uputila se u Srbiju i javila Vrhovnoj komandi za raspored. Početkom 1915. kratko je boravila u Skoplju, a potom se, po sopstvenoj želji, našla u poljskoj bolnici u Valjevu, gde je umrla od pegavog tifusa lečeći obolele.
	Milan Milovanović Kruševac, 1876-1946, Beograd)	Prvo je upisao Prvu slikarsku i crtačku školu u Beogradu kod Kirila Kutlika; koju je potom napustio zbog odlaskau Minhenu ge se školovao u ateljeu Antona Ažbea, a potom na Akademiji likovnih umetnosti. U Parizu se školovao na Akademiji Kolarosi i Školi lepih umetnosti. Učestvovao je u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, potom je upućen na oporavak na Kapri i u francuku.
	Vladimir Becić Slavonski Brod, 1886-Zagreb, 1954.	Učitelji su mu bili Bela Čikoš i Menti Klement Crnčić. Studirao je na Akademiji likovnih umetnosti u Minhenu i kraće vreme na Grande Šaumiere u Parizu. Bio je nastavnik u Umetničko-zanatskoj školi u Beogradu. Godine 1914. stupio je kao dobrovoljac u srpsku vojsku, u kojoj je 1915. imenovan za ratnog slikara.
	Vasa Pomorišac Modos, 1893 - Beograd, 1961	Slikarstvo je učio kod Stevana Aleksića, potom u Minhenu, gde je upisao umetničku akademiju. Borio se na Solunskom frontu. Pošto je bio teško ranjavan, dodeljen je Vrhovnoj komandi kao ratni slikar.
	Miodrag Petrović Požarevac 1988. - Beograd 1950.	Uučio je slikarstvo u Umetničko-zanatskoj školi u Beogradu. Studije je nastavio na Akademiji u Minhenu, koju je napustio zbog učešća u balkanskim ratovima. Bio je borac i slikar. Učestvovao je u Prvom svetskom ratu. Posle povlačenja preko Albanije bio je na Solunskom frontu. Razboleo se od malarije, i iz Soluna prebačen je na lečenje u Tunis.
	Todor Švrakić Prijedor, 1882 - Sarajevo, 1931.	Pohađao je Umetničko-zanatsku školu Riste Vukanovića, potom je nastavio studije na Likovnoj akademiji u Pragu. Kao dobrovoljac u balkanskim ratovima bio je ratni slikar srpskog Vrhovne komande. Po izbijanju Prvog svetskog rata Austrijanci su ga, kao poznatog patriotu, internirali u Arad.
	Kosta Miličević Skadar, 1887 - Beograd, 1920	Školovao se u Prvoj srpskoj slikarskoj i crtačkoj školi Kirila Kutlika, koju je, nakon tri godine, napustio. Kratko vreme se usavršavao u Pragu, Beču i Minhenu. Mobilisan je po izbijanju Prvog svetskog rata. Prvo se našao u Velesu, a onda je preko Albanije dospeo na Krf. Kao ratni slikar Vrhovne komande radio je jedno vreme u ateljeu u Solunu, a onda ponovo na Krfu.
	Mališa Glišić Beograd, 1885 - Niš, 1915.	U Umetničko-zanatskoj školi u Beogradu učio je slikarstvo kod Riste Vukanovića, a potom je studirao na Akademiji likovnih umetnosti u Minhenu. Učestvovao je u balkanskim ratovima, dok je u Prvom svetskom ratu sudelovao u odbrani Beograda, a potom je, pri povlačenju, s vojskom stigao do Niša, u koje je preminuo.
	Miloš Golubović Kragujevac, 1988 - Beograd, 1961.	Slikarstvo je prvo izučavao u Prvoj srpskoj slikarskoj i crtackoj školi Kirila Kutlika, a potom je pohađao Umetničko-zanatsku školu. Boravio je u Beču, Budimpešti, Minhenu i Lozani. Kratko vreme je studirao slikarstvo u Moskvi, a potom na Umetničkoj akademiji u Pragu. Kao vojni obveznik učestvovao je u Drugom balkanskom ratu, a od 1914. u Prvom svetskom ratu. Posle prelaska Albanije, po prispeću u Solun, 1917. imenovan je za ratnog slikara.
	Vasa Eškićević Irig, 1867 - Novi Sad, 1933.	Slikarstvo je prvo učio u Umetničkoj školi u Petrogradu, a potom je završio Akademiju likovnih umetnosti kod Rjepina. Po izbijanju Prvog svetskog rata 1914. javio se kao dobrovoljac u srpsku vojsku. Prešao je Skadar i Albaniju. Na Krfu je 1916. na ličnu molbu određen za ratnog slikara.
	Paško Vučetić Split, 1871 - Beograd, 1925.	Studirao je slikarstvo u Splitu i Veneciji, a potom na minhenskoj Akademiji. Kratko vreme je proveo i na usavršavanju kod Antona Ažbea. U Prvom svetskom ratu učestvovao je kao ratni slikar.
	Živorad Nastasijević Gornji Milanovac, 1893 - Beograd, 1966	Slikarstvo je učio u Umetničko-zanatskoj školi u Beogradu, a potom nastavio u Minhenu, privatno i na Akademiji. Po izbijanju Prvog svetskog rata bio je mobilisan. Radio je u sklopu Štaba u ratnom ateljeu, a onda je prešao Albaniju i stigao na Krf. Služio je u činu rezervnog potporučnika kada je 1916. određen za slikara i fotografa.
	Natalija Cvetković Smederevo, 1888 — Beograd, 1928	Umetničko školovanje započinje u 1900. godine u Beogradu u Srpskoj crtačkoj i slikarskoj školi Riste Vukanovića gde joj slikarstvo predaje Beta Vukanović, koju završava 1905. Kao stipendista Ministartsva prosvete nastavlja studije u Kunstgewerbeschule u Minhenu 1905 — 1908, a zatim provodi šest meseci 1908 — 1909. na Académie Julian u Parizu. Iste godine vraća se u Beograd kada prihvata dužnost nastavnice crtanja u Opštoj muškoj zanatskoj školi gde predaje do kraja života 1928. godine. Za vreme Balkanskih ratova 1912 — 1913. bila je dobrovoljna bolničarka i ratni slikar.
	Mihailo Milovanović	Spada među najpoznatija srpske ratne slikare iz užičkog kraja bio je Mihailo Milovanović, čiji se legat danas nalazi u Narodnom muzeju u Užicu. Spada u umetnike koji ne samo da je imao slikarska interesovanja, već i mnoga druga. Bio je skulptor, organizovao je zadružni život u svom rodnom selu u blizini Užica. Slikao je skoro sve žanrove, ali je široj javnosti najpoznatiji kao slikar srpske vojske u ratovima od 1912. do 1918. godine. Iz tog rata Milovanović je izašao sa puno odlikovanja i zvanjem ratnog slikara koje je dobio je 1914. godine Bio je i autor mnogih spomen ploča.
	Veljko Stanojević
	Dragomir Glišić Valjevo, 1872 - Beograd, 1957	Završio je Prvu slikarsku i crtačku školu Kirila Kutlika. Studije slikarstva je nastavio u Minhenu, na Akademiji likovnih umetnosti i Školi za primenjenu umetnost. U balkanskim ratovima je bio pisar, dok je u Prvom svetskom ratu, posle povlačenja u Solun 1916. godine postavljen za ratnog slikara i fotografa.
	Milorad Đokić
	Cvijetin Job
	Aleksandar Lazarević	Školovao se na Akademiji likovnih umetnosti u Pragu: 1908/09 (prof. Rudolf Ottenfeld, zimski semestar) 1910–1913 (prof. František Ženíšek, pet semestara). Jedan je od 1300 kaplara koji je pao u Kolubarskoj bici ostavljajući nedovršene radove u svom ateljeu u Pragu.
	Kosta Josipović Rođen krajem 19. veka - Skoplje, 1919.	Slikarstvo je izučavao kod Riste Vukanovića u Umetničko-zanatskoj školi. Kao stipendista upućen je u Minhen na studije, koje je ubrzo napustio. Učestvovao je balkanskim ratovima. Po izbijanju Prvog svetskog rata stavio se na raspolaganje srpskoj Vrhovnoj komandi. Nekoliko puta je ranjavan i lečen.
	Rista Vukanović	Kao državni stipendista upisao slikarsku akademiju u Petrogradu a posle jedne godine je prešao u Minhen gde je nastavio studije prvo kod Antona Ažbea, a zatim na tamošnjoj umetničkoj akademiji kod Vagnera. Završivši studije 1898. godine dolazi u Beograd, gde je postavljen za nastavnika veština u Prvoj gimnaziji. Umro je u sanatorijumu 1918. godine i sahranjen je na vojničkom groblju u Tijeu u Parizu sa blizu 750 srpskih ratnika, ranjenih na raznim bojištima u Prvom svetskom ratu, a potom prebačenih na lečenje u Francusku, gde su preminuli.
	Beta Vukanović Bamberg, 1872 - Beograd, 1972.	Završila je Školu za primenjenu umetnost i Žensku akademiju u Minhenu. Privatno je slikarstvo učila kod Antona Ažbea. Tokom 1897. i 1898. boravila je u Parizu, a onda sa Ristom Vukanović dolazi u Beograd gde su sonovali umetničku školu, koja 1905. prerasta u državnu Umetničko-zanatsku školu. Učestvovala je u balkanskim i u Prvom svetskom ratu kao dobrovoljna bolničarka.
	Danica Jovanović	Bila je srpska slikarka koja je pripadala generaciji srpskih modernista, koji su umetničko školovanje započeli početkom 20. veka. Njen kreativni uspon prekinuli su Balkanski i Prvi svetski rat.

Među ovom plejadom srpskih slikara bilo je i onih koji nisu odlazili iz zemlje, kao što je to bila Nadežda Petrović, koja je 1915. kao bolničarka od tifusa umrla kod Valjeva, ili Beta Vukanović, koja je preživela rat i još dugo opstala na likovnoj sceni. Ali bilo je i onih poput Danice Jovanović, koja je ubrzo po izbijanju rata streljana, ili onih koji rat nisu preživeli poput Aleksandra Lazarevića, Vidosava Kovačevića, Mališe Glišića, Branka Jevtiać, Milorada Đokića, Cvijetina Joba, dok su odmah posle rata umrli Kosta Miličević, Đorđe Mihailović, Kosta Josipović i Rista Vukanović.

Prema istraživanju Ljubice Miljković, autorke monografije i izložbe „Svetlost u mraku Prvog svetskog rata” održane u Narodnom muzeju, bilo je najmanje 80 ratnih slikara, mada se- njihov tačan broj pa samim tim ni imena, nisu nikad utvrđena.

„ Zna se samo da su oni dobrovoljno kretali u rat, da su koristili svaki predah između dve bitke kad se za tren utišaju topovi da na izgužvanom skicenbloku nacrtaju ono što se oko njih dešava, da crtežom sačuvaju što više vojničkih lica, i prenesu što više svedočanstava o strahotama, požrtvovanosti i hrabrosti. Bila je to njihova borba protiv uništavanja i nestajanja, ali i lična terapija u kojoj su nalazili spas od krvavih prizora. I baš zahvaljujući njihovoj potrebu da se slikanjem svetlosti odbrane od ratnog mraka koji ih okružuje, impresionizam u Srbiji dostiže zenit tokom Prvog svetskog rata. ”

Galerija

• Neka od umetičkih dela srpskih ratnih slikara s početka 20.veka
• 
  Beta Vukanović:„Francusi vojnici” (1915)
• 
  Paško Pomorišac: „Čežnja za otadžbinom”, (1918)
• 
  D. Jovanovič, Autoportret, 1914.
• 
  R. Vukanović, Prolećni dan (1912/15.)
• 
  M.Milovanović, Vila kraj mora, 1917. (MSU)
• 
  M.Milovanović, Portret vojvode Radomira Putnika, ulje na platnu, 1915.
• 
  M.Milovanović, Portret generala Pavla Jurišić Šturma
• 
  M.Milovanović, Artiljerci, ulje na platnu 1913-14. (Vojni muzej u Beogradu)

Spoljašnje veze

• Slikari / Ratnici / Svedoci, Galerija SANU Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. mart 2017)