Stara atička komedija

Muza Talija drži masku komosa

Stara atička komedija je naziv za prvi period antičke grčke komedije, prema kanonskoj podeli aleksandrijskih gramatičara. Najistaknutiji dramski pisac iz ovog perioda je Aristofan, čija djela svojom oštrom političkom satirom i jasnim aluzijama definišu komediografsko stvaralaštvo Atine tokom 5. veka. U njegovim komedijama se ismevajunajvažnije institucije i javne osobe toga vremena. Pored mnogobrojnih atinskih pisaca tadašnjice, najznačajniji rivali Aristofona, bili su Hermip i Eupolid.

Struktura

Osnovni elementi koji su činili staru komediju jesu:

• prolog
• paroda
• agon
• parabaza
• epizodne scene
• egzoda

Kompozicija stare antičke komedije poznata nam je na osnovu devet tekstova čiji je autor Aristofan (dve komedije, od ukupno jedanaest sačuvanih, Žene u narodnoj skupštini i Plutos hronološki pripadaju srednjoj atičkoj komediji). Predstava je počinjala prologom, kojim se publika obaveštava o temi komada. Zatim sledi parodos. Parodos prerasta u agon (αγων), nadmetanje rečima, koje čini rasprava dvojice glumaca koji zastupaju oprečne stavove i mišljenja, uz učešće hora. Agon ima složenu strukturu. Posle uvodne pesme, korifej, horovođa, podstiče jednog od glumaca da govori. Prvi glumac iznosi svoje argumente, pri čemu ga mogu prekidati njegov protivnik, drugi govornik, ili neki od komičnih tipova. U govoru diskutanta uočavaju se vrhunac izlaganja i završni deo govora. Zatim sledi odgovor protivnika koji ponavlja celu shemu izlaganja protivnika. Na kraju, hor donosi sud o diskusiji. Za epirematskim agonom dolazi parabaza, posebni izdvojeni središnji deo komedije. Glumci napuštaju scenu, hor skida maske i istupa (gr. παραβασις – istupanje, izlaženje napred) obraćajući se publici i razbijajući scensku iluziju. Parabaza se sastoji od dva glavna dela. Najpre se horovođa u ime pesnika obraća publici dok hor u ritmu marša prolazi pored publike. Drugi deo je pesma hora koja se sastoji iz 4 dela: oda, antoda, epirema, i antepirema. Mogla se javiti i sporedna parabaza. Često se parabaza tematski ne poklapa sa predmetom rasprave u agonu. Predmet izlaganja u parabazi su uslovi u kojima pesnik radi i političke prilike u Atini. Posle parabaze sledi niz epizodnih glumačkih scena bez učešća hora. Junak epizodnih scena, najčešće pobednik komičnog agona, susreće razne tipične likove iz svakodnevnog života. Završni deo komedije je egzoda, koja ima oblik komosa. U vidu raspevane svečarske povorke hor izlazi sa scene a sa njim, obično, i glavni junak komedije.

Nastanak

Stara antička komedija nastala je u isto vreme kad i antička tragedija na prelazu iz 6. u 5. vek p. n. e. Obavezni deo svečanosti posvećenih kultu Dionisa pojavljuje se kasnije i počinje da se prikazuje na Velikim ili Gradskim Dionisijama tek od 442. p. n. e.

Postoje dve teorije koje pokušavaju da objasne nastanak stare antičke komedije: kompozitna i unitarna.

Prema zagovornicima kompozitne teorije, stara atička komedija nastala je stapanjem elemenata različitog porekla. Horski središnji deo sa parabazom i agonom mogao se razviti iz komosa, vesele povorke koje su bile sastavni deo običaja vegetativnih kultova. Učesnici tih povorki nosili su maske raznih životinja, pevali pesme, rugali se, nadmetali u pogrdama. Svečanost se završavala slavljem i veseljem. Otud i egzoda u komediji dobija neki vid bučnog veselja. Epizodne glumačke scene razvile su se po ugledu na dorske farse i Epimarhovu sicilijansku komediju.

Unitaristi dovode u pitanje uticaj dorskih farsi i sicilijanske komedije. Smatraju da se antička komedija spontano razvila iz atičkih zametaka. Folklorno-ritualna predistorija uslovila je stalno prisustvo hora u staroj komediji, pojavu komičkog agona, parabaze i egzode u vidu starog komosa. Komos, vesela i raspusna povorka, prilikom praznika (posebno svečanosti posvećenih kultu Dionisa) obilazi naselja pevajući, rugajući se i zbijajući šale. Tom prilikom poimenično ismevaju sugrađane, upućuju invektive. A lična invektiva, posebno upućena istaknutim savremenicima političarima, filozofima, pesnicima, muzičarima, tipična je odlika stare atičke komedije. Upravo lična invektiva doprinela je da predmet atičkih komedija bude aktuelna problematika atinskog društvenog života. Politički i društveni život pružiće građu pesniku za stvaranje komičnog zapleta i izgradnju komičnog agona. Takav razvoj antičke komedije mogla je da obezbedi jedino sloboda govora ostvarena u demokratskoj Atini. Ograničavanje slobode govora značilo je i kraj stare atičke komedije što se poklapa sa opadanjem moći atinskog polisa i konačnim porazom u Peloponeskom ratu.

Uticaj

Evropski sljedbenici, kao što su Fransoa Rable, Migel de Servantes, Saavedra Džonatan Svift, i Volter, iskoristili su tehnike pisaca stare komedije kako bi u svojim djelima prekrili direktno kritikovanje vlade. Te tehnike prisutne su i u pojedinim produkcijama današnjice; u Saturday Night Live skeč komedija šouu ili u britanskoj seriji Leteći cirkus, Montija Pajtona.

Literatura

• Komedija antička, Miron Flašar u Rečniku književnih termina, Beograd, Nolit. 1992. ISBN 978-86-19-01962-0.
• Dr Miloš Đurić, Istorija helenske književnosti, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 1988. ISBN 978-86-17-01560-0.