Strane sanitetske misije u balkanskim ratovima

Glavni članak: Medicina u Srbiji u balkanskim ratovima

Strane sanitetske misije u balkanskim ratovima Spomen-ploče, Srpskog lekarskog društva, otkrivena u Beogradu 24. septembra 2011. godine, u znak priznanja ruskim medicinskim misijama, čija je samopregorna delatnost u periodu 1912-1917. godine zaslužila zahvalnost srpskog naroda. Veliki broj lekara i pomoćnog medicinskog osoblja, koji su tokom tih ratnih godina boravili u Srbiji, ostavili su, pored rezultata svog stručnog i humanog rada, brojna pisana svedočanstva o Srbiji, mentalitetu lokalnog stanovništva, običajima, događajima i procesima u kojima su bili savremenici i neposredni učesnici. Njihovo pisano svedočenje jedan je od važnih segmenata za kompletno sagledavavanje perioda balkanskih ratova na tlu Balkana. Bez tih pisanih dokumenata poznavavenje tog istorijskog procesa bilo bi za Srbe nepotpuno. Sa druge strane, sećanje na njih i njihovo humano delo u Srbiji ostaće kao jedini način da se srpski narod oduži za njihovu požrtvovanost, samopregor i žrtvu koju su podneli, što činimo i ovom stranicom na Vikipediji na srpskom jeziku.

Strane sanitetske misije u balkanskim ratovima bile su veće ili manje grupe lekara, medicinskog osoblja i drugih dobrovoljaca, dobro organizovane i opremljene, koje su na poziv srpske vlade i Crvenog krsta Srbije, boraveći u Kraljevini Srbiji u periodu od oktobra 1912. do jula 1913. godine, odigrale značajnu ulogu u zbrinjavanju „reke“ ranjenika i bolesnika koja je svakodnevno pristizala sa frontova.

Građanski i vojni sanitet Kraljevine Srbije za obezbeđenje 336.000 vojnika (sva tri poziva) na svim frontovima u oba balkansa rata imao je na raspolaganju samo 60 aktivnih sanitetskih starešina i 236 mobilisanih lekara iz građanskog saniteta. Za zbrinjavanje građanstva u Kraljevini Srbiji ostalo je samo 74 lekara, među kojima je bilo 26 žena. Ovaj broj medicinskog osoblja jedva je bio dovoljan da se obezbedi lekare u pukovima, bolničarskim četama, poljskim bolnicama i 3 sanitetska voza, tako da je ono malo medicinskog osoblja što je preostalo trebalo angažovati da obezbedi rad 46 stalnih i rezervnih vojnih bolnica širom Srbije. Na osnovu navedenih podataka može se zaključiti kolliki je značaj imao dolazak stranih sanitetskih misija za popunu srpskog građanskog i vojnog saniteta nedostajućim mediicinskim kadrom.

Na poziv Vlade i Organizacije Crvenog krsta Kraljevine Srbije, odazvalo se 16 sanitetskih ekipa i 20 lekara dobrovoljaca. U oba balkanska rata učestvovalo je oko 185 lekara, oko 170 sestara i 160 bolničara. A ta popuna brojčano uopšte nije bila mala, jer je iznosila više od 50% medicinskog kadra sa kojim je Kraljevina Srbija raspolagala na početku Prvog balkanskog rata. Bez ove humanitarne medicinske pomoći stranih misija i pojedinaca, bogatih kako u kadru, tako i u medicinskoj opremi i materijalu (uvek deficitarnom u svakom ratu) veliki broj ranjenih i bolesnih vojnika u epdemiji kolere završio bi tragično. Zahvaljujući ovim misijama mnogobrojno građanstvo (deca žene i starci) u Kraljevini Srbiji, nije ostao bez adekvatne medicinske pomoći, zbog odsustva lekara iz gradskih medcinskih ustanova, zbog njihovog angažovani u operativnim jedinicama srpske vojske.

Događaji u Kraljevini Srbiji koji su prethodili dolasku stranih misija

Konačan rezultat rata u maju 1913.—okupirane teritorije od strane Balkanskog saveza.

Balkanskim ratovima se označavaju dva rata vođena u razdoblju od 1912. do 1913. godine. Oni su, po stavovima brojnih istoričara bili uvod u sukob širih razmera, Prvi svetski rat. Ishod rata je učinio Srbiju, saveznicu Rusije, važnom regionalnom silom, uzbunivši Austrougarsku i na taj način indirektno dao važan povod za Prvi svetski rat.

Jedinstvena ocena brojnih istoričara od Univerziteta do Akademije nauka i njenih instituta su; da su Balkanski ratovi bili oslobodilački (nasuprot tumačenjima istorije iz doba socijalizma, kada su oni proglašeni za imperijalističke i osvajačke). Uzroke Balkanskih ratova prvenstveno treba tražiti u; teroru nad srpskim i življem drugim narodima, koji su vekovima sprovodile Osmanlije (okupatori zulumćari), sprečavanju prodora austrougarskog uticaja prema jugu Balkana i rušenju feudalnog sistema (Prvi balkanski rat), a zatim u izdajstvu i mučkom napadu dojučerašnjih saveznika Bugara, izazvanih protivrečnim i pogoršanim odnosima među saveznicima (pre svega sa Srbijom i Grčkom) koje je još više narušila Austrougarska u želji da razbije Balkanski saveza, i istovremeno osujeti pokušaje Antante, a posebno Rusije, koja je nastojala da ovaj savez sačuva kao prepreku austrougarskom prodiranju na istok.(Drugi balkanski rat).

Prvi balkanski rat

Pravci napada Balkanskih saveznika 1912/1913.

Shema bugarskog plana napada na Srbiju u Drugom balkanskom ratu

Prvi balkanski rat, koji je vođen od 8. oktobra 1912. do 30. maja 1913. godine, vodile su članice Balkanskog saveza: Kraljevina Srbija, Kraljevina Crna Gora, Kraljevina Grčka i Kraljevina Bugarska protiv Otomanskog carsta, uz podršku i pomoć Rusije. Rat se završio propašću viševekovnog osmanlijskog gospodarenja na Balkanu. Srpska vojska je u ovom ratu izvojevala veliku pobedu u mnogim bitkama sa jako malim brojem žrtava.

Rat sa Osmanlijskom vojskom jedinice srpske vojske vodile su na tri borbena fronta;

Istočni front

Borbe na ovom frontu vođene su u toku opsade Jedrena (novembar 1912 – mart 1913). Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice II Armije (Timočka divizija prvog poziva i Dunavska divizija drugog poziva), u sadejstvu sa bugarskom II Armijom,

Centralni front

Borbe na ovom frontu vođene su na prostoru Vardarske Makedonije, Kosova i Novopazarskog sandžaka tokom 1912. godine. Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice I Armija (Moravska divizija prvog poziva, Drinska divizija prvog poziva, Dunavska divizija prvog i drugog poziva ojačana sa dva prekobrojna puka: II i IV Timočka divizija drugog poziva i Konjička divizija), III Armija (Šumadijska divizija prvog poziva, Moravska divizija drugogpoziva, Drinska divizija drugog poziva i Moravska brigada / I i II prekobrojni puk), Ibarska vojska (Šumadijska divizija drugog poziva ojačana V prekobrojnim pukom) i Javorska brigada (III prekobrojni puk i IV puk drugog poziva).

Zapadni front

Borbe na ovom frontu vođene su na prostoru Albanije tokom zime i proleća 1912/1913. godine. Borbena dejstva izvodile su srpske jedinice; Moravske brigade, kraće: Primorske trupe, kasnije korpus (delovi Šumadijske Prve. i Drinske Druge divizije, kasnije i Drinske Prve divizije).

Drugi balkanski rat

Drugi balkanski rat koji je vođen od 29. juna do 10. avgusta 1913. godine izazvala je Kraljevina Bugarska napadom na Kraljevinu aSrbiju i Kraljevinu Grčku, kojima se odmah pridružila Crna Gora, a kasnije Rumunija i Turska. Sukob sa dojučerašnjim saveznicima, započeo je opštim noćnim napadom Bugara na srpsku vojsku, bez prethodne objave rata.

„ „U nedelju 16 (29) juna 1913.bugarski oficiri iz Štipa pozvali su srpske oficire sa Ježeva polja na zakusku i pivo, da se, rekoše, bratski provesele, „pošto je opasnost rata minula“... „Bratski“ su ispratili naše oficire i najljubaznije im poželeli laku noć i doviđenja, da samo nekoliko sati posle toga, uoči ponedeljka, predvođeni onim istim „ljubaznim“ oficirima, izvrše prepad na srpske trupe. ”

Po naređenju generala Mihaila Savova, bugarska 4. Armija (oko 100.000 ljudi) izvršila je napad na srpsku vojsku preko reke Bregalnice (17/30. juna), a ubrzo i preko Zletovske reke.. Samo na srpsko-bugarskom frontu, u relativno kratkom vemenskom periodu, sučelilo se 834.000 vojnika.

Rat je odlučen kada je srpska vojska na Bregalnici porazila Bugarsku, a pošto ju je napala i Rumunija, Bugarska je bila primorana da kapitulira avgusta 1913.

Stanje u srpskom vojnom i građanskom sanitetetu na početku ratova

Ne može se osporiti da je srpska vojska u rat ušla vojnički dobro opremljena i moralno pripremljena. O njenom vojničkom izgledu strani ratni izvestioci su javljali svojim zemljama, u kojima su navodili;...da se srpska vojska po izgledu i opremi može porediti sa savremenom evropskom vojskom.

U Prvom balkanskom ratu Sanitetska služba Srbije je jedini put sarađivala sa bugarskom Sanitetkom službom (na slici) u nekom ratu na Balkanu

Međutim opremanje vojnog saniteta išlo je sporo, uz otpore zbog nerazumevanja njegove stvarne uloge i značaja u čuvanju zdravlja vojnika. S kraja 19. i u prve deceniji 20. veka, srpski sanitet je obnovio svoj lekarski sastav školovanjem mladih pitomaca po evropskim univerzitetima i njihovim usavršavanjem, pre svega u oblasti hirurgije. Takv stav uticao je na zapostavljanje razvoj nekih drugih specijalnosti, posebno preventivnih. Mada je nekoliko načelnika sanitetske službe između 1900. i 1910. pokušalo da taj propust otkloni slanjem mladih lekara u najveće evropske centre radi usavršavanja u preventivnim granama medicine i osnivanjem Pasterovog zavoda u Nišu, to nije pomoglo da se bar u osnovi stvori solidno jezgro preventive (bakteriologija, higijena, epidemiologija). Velike epidemije u Balkanskim ratovima a samo godinu dana kasnije i u Velikom ratu pokazale su koliko su ti stavovi Vrhovne komande i Srpske Vlade bili pogrešni. Nerazumevanje je bilo toliko veliko da su po povratku sa školovanja lekari preventivne medicine, raspoređivani u trupu, umesto u novoosnovane centre za preventivnomedicinski rad. O štetnim posledicama takvog stava srpskog vojnog rukovodstva, koji je ostao i tokom Balkanskih ratova a kasnije i tokom Velikog rata, najbolje govori ovaj citat:

„ Vladajući stav u Srbiji da su doktori tu „samo radi lečenja obolelih i ranjenih“, ostao je i dalje, što će se ubrzo osvetiti jer će u dve velike epidemije, kolere 1913. i „tri tifusa“ 1914/15. godine umreti na desetine hiljada vojnika i preko sto hiljada građana]. ”

Ove i druge propuste u sanitetskoj službi pratila je i nedorečenost propisi kojim je trebalo regulisati rad ratne sanitetske službu na savremenim medicinskim principima koji su se već uveliko primenjivali u svetu. Ipak, uz sve navedene propuste, sanitetska služba srpske vojske se dosta dobro pripremio za budući rat, u periodično pozivanje i obučavanje rezervnih sanitetlija na svake 2 do 3 godine. Na to ukazuje i činjenica da je u dva balkanska rata, Moravska stalna vojna bolnica u Nišu koja je bila na udaru borbenih dejstava srpske vojske zahvaljujući dobroj opremljenosti i popunjenosti, sa novoobučenim kadrom i novim objektima spremno dočekala i podnela glavni teret u zbrinjavanju ranjenika i bolesnika.

U Prvom balkanskom ratu (u kome je poginulo ili ranjeno relativno malo vojnika) teret koji ke pretrpeo srpski sanitet bio je znatno lakši, ali je zato u Drugom balkanskom ratu (koji je kraće trajao ali je bio znatno krvaviji), „teret“ bio znatno veći i zahtevniji.

Brojno stanje mobilisanog sanitetskog kadra srpske vojske na početku ratova

Na početku rata, na mobilisanih 286.800 vojnika u operativnim jedinicama prvog i drugog poziva i 70.000 trećeg poziva u poslednjoj odbrani, vojni sanitet je imao na raspolaganju 60 aktivnih sanitetskih starešina i 236 mobilisanih lekara iz građanskog saniteta. Za zbrinjavanje građanstva ostalo je samo 74 lekara, među kojima je bilo 26 žena, što je bilo jedva dovoljan da se obezbede lekari u pukovima, bolničarskim četama, poljskim bolnicama i 3 sanitetska voza. Ono malo medicinskog osoblja što je preostalo trebalo je da obezbedi rad 46 stalnih i rezervnih vojnih bolnica širom Srbije. O raskoraku između mogućnosti srpskog saniteta najbolje govore ova komparativna poređenja istoričara medicine dr Aleksandra Nedoka:

„ Za Prvi balkanski rat, rat sa Turskom, Srbija je mobilisala blizu 400.000 boraca. A to bi bilo isto kao kada bi Francuska, srazmerno tadašnjem broju svog stanovništva, mobilisala sedam miliona i dvesta hiljada vojnika. Pitamo se onda da li bi u to doba visokorazvijena Francuska imala dovoljno sanitetskog osoblja za tako ogromnu vojsku i šta bi bilo s njenim civilnim sanitetom, koji bi morao ostati opustošen. A eto, to se desilo Kraljevini Srbiji već u prvom od uzastopna tri rata. Bezmalo sve svoje lekarske snage Srbija je poslala na front. ”

Studenti medicine (medicinari kako su ih zvali) nisu mobilisani, osim vojnih pitomaca koji su raspoređeni po velikim vojnim bolnicama (Beograd, Niš), a ponekad i u sanitete operativnih jedinica (bolničarske čete, poljske bolnice, poneki u pukove trećeg poziva). Međutim bilo je dosta medicinara koji su se dobrovoljno prijavljivali u želji da pomognu srpskoj vojci u ratu. Neki od medicinara ratovali su u borbenim redovima jer su uoči odlaska na studije odslužili vojni rok i prošli kroz obuku za rezervne oficire.

Vojnomedicinske karakteristike balkanskih ratova

Prvi i Drugi balkanski rat, sa medicinske tačke gledanja, bili su mnogo agresivniji (naročito Drugi), u odnosu na prethodni. Većina rana bila je naneta artiljerijskim projektilima, ali i borbom „prsa u prsa“;

„ „... Vojni stručnjaci podvlače neobičnu silinu udara u tom ratu; juriši i protivjuriši ponavljali su se svaki čas, uskakalo se u neprijateljske rovove, hvatalo se za gušu i go nož ...“ ”

U ovim ratovima dominantne povrede bile su one koje su nastale puščanom municijom (85%), ređe su eksplozivne povrede (14%), a povrede nanete hladnim oružjem činile su manje od 1% svih povreda. Povrede glave bile su zastupljene sa 9%, trupa sa 13%, povrede ruku sa 40,5%, povrede nogu sa 37,5%, a povrede trbuha u blizu 5% od svih povreda.

Koliko je ovaj rat bio krvaviji od prethodnih pokazuje podatak da je samo iz stroja srpske vojske izbačeno čak 16.200 vojnika.

Uloga stranih sanitetskih misija u popuni nedostajućim sanitetskim kadrom

Srpska Vlada i njen sanitet suočen sa velikim nedostatkom lekara i drugog sanitetskog osoblja, zatražio je pomoć u medicinskom kadru i opremi preko Srpskog društva Crvenog krsta, od centrale Crvenog krsta u Švajcarskoj. Nakon što su nacionalna društva Crvenog krsta taj apel, prosledila svom narodu, organizovane su i pokrenute mnoge misije iz zemalja Evrope i van nje koje su ubrzo stigle u Kraljevinu Srbiju. Većina misija došla je u organizaciji Crvenog krsta (preko Međunarodnog komiteta Crvenog krsta u Ženevi).

Međutim, bilo je i dosta lekara dobrovoljaca, koji su dolazili samoinicijativno pojedinačno (bilo ih je najmanje 20). Motivi dolaska lekara dobrovoljaca, bilu su različiti, tako da je jednu trećinu tih lekara plaćao srpski Crveni krst, trećinu njihove nacionalne organizacije Crvenog krsta, a trećina je došla dobrovoljno, iz humanitarnih razloga.

U Prvom balkanskom ratu, tokom rata sa Turskom, u misijama je učestvovalo; 185 lekara i drugog medicinskog osoblja, i 15 stranih dobrovoljaca, većinom iz Rusije, koji su stupili i u srpsku vojsku. Prema evidenciji Crvenog krsta Srbije u srbiji je 1912. godine registrovano:

• Sedam misija ruskog Crvenog krsta (sa 32 lekara, 57 sestara i 89 bolničara),
• Tri misije švajcarskog Crvenog krsta,
• Po jednu misiju imali su belgijski, italijanski, britanski, austrougarski, poljski, češki, nemački i francuski Crveni krst (sa ukupno: 34 lekara, 36 sestara i pet bolničara).

I u Drugom balkanskom ratu 1913. godine, kada je iznenada i bez najave izbio rat sa Bugarskom, ponovo je u Kraljevinu Srbiju došlo je 85 lekara, najmanje 70 sestara i 60 bolničara, iz više zemalja. Među ovim lekarima bilu su i (srpskoj vojci tako neophodni) bakteriolozi sa pokretnim laboratorijama.

U toku 1913. godine u Srbiji je bila 21 misija i to:

• Po tri misije imali su belgijski, danski, švedski, norveški i holandski Crveni krst,
• Dve misije ruskog Crvenog krsta,
• Dve dve američke misije,
• Po jednu misiju imao je engleski i škotski Crveni krst, sa ukupno oko 85 lekara, najmanje 70 sestara i 60 bolničara.

U oba balkanska rata bilo je oko 185 lekara, oko 170 sestara i 160 bolničara.

Uz pomoć stranih misija, sanitetskim kadrom i opremom, popunjene su sve veće bolnice u Kraljevini Srbiji, a kasnije i u Skoplju. Prema pisanju gospođe Katarine Šturceneger iz međunarodnog Crvenog krsta: u Skoplju je osnovana mala ruska sanitetska „kolera ekipa“ u čijem sastavu su bila dva lekara (šef dr Šternberg) i šest milosrdnih sestara. Ova ekipa koja je radila za vreme epidemije kolere u Skoplju. Ova ekipa je od 2.000 obolelih vojnika spasla 1.200. U Skoplju su po završetku balkanskih ratova osnovane tre ruske bolnice u kojima je radilo 16 ruskih lekara i drugog osoblja.

Tako je u bolnicama stvoren potreban nivo za zbrinjavanje povreda i bolesti, uprkos velikom broju ranjenika i bolesnika.

Organizacija prihvata stranih ekipa

Sve ekipe pristigle iz inostranstva u Beogradu su dočekali dr Roman Sondermajer (koji je organizovao rad i raspored ekipa) i dr Vojislav Subotić (domaćin svih ekipa tokom njihovog boravka u Beogradu. Dr Vojislav Subotić (u tom periodu predsednik Srpskog lekarskog društva), organizovao je 11 sastanaka domaćih i stranih lekara radi nastave, razmene iskustva i kritičke procene primenjenih metoda i postupaka u lečenju ranjenika.

Pregled stranih misija

Misija ruskog Crvenog krsta i drugih ruskih organizacija

Dr Sofija Aleksandrovna Dolgorukova, bila je svestrana osoba, koja je nekoliko godina je radila kao hirurg u mnogim peterburškim klinikama pre dolaska u Kraljevinu Srbiju

Značajnu ulogu u slanju ruskih humanitarnih misija u Kraljevinu Srbiju imalo je Sanktpeterburško slovensko dobrotvorno društvo, kao najveća slovenska organizacija. Ona je bila jedna od prvih organizovanih grupa koja je odmah reagovala na ratne događaje ne Balkanu. U okviru društva formirano je i Damsko odeljenje, koje je predvodila Vera M. Hristijanovič, ćerka generala Mihaila Grigorijevic Černjajeva. Pri njemu je delovao i Černjajevski komitet, čija je počasna predsednica bila AA Černjajeva, udovica generala Černjajeva. Savet Sanktpeterburško društvo vezu sa Srbijom ostvarivalo je preko supruge ruskog poslanika u Beogradu Aleksandre Pavlovne Hartvig ​​i tadašnjeg srpskog mitropolita Dimitrija (Pavlovića). Ovo društvo je među prvima poslalo nekoliko lekara u Kraljevinu Srbiju.

Rusko društvo Crvenog krsta (RDCK) odlučilo je 14. septembra 1912. godine, na vanrednoj sednici Glavne uprave, da pristupi organizovanju medicinske pomoći za Bugarsku, Srbiju, Grčku i Crnu Goru. Istureno skladište RDCK, iz koga su se snabdevale sve ruske misije na Balkanu nalazilo se u Sofiji.

U Kraljevinu Srbiju u periodu Prvog i Dugog Balkanskog rata iz Rusije je (po nepotpunim podacima) poslato više ekipa, koje su u svom sastavu imale 27 lekara, šest ekonoma, dva farmaceuta, 73 milosrdne sestre, 109 bolničara, dve dadilje. Ove ekipe su medicinski zbrinule 4.542 ranjenih i bolesnih vojnika, i obavile 541 velikih hirurških intervencija.

Prema rečima dr Egona Fibera (Egon Fieber) ruska misija Crvenog krsta, koja je među prvima došla u Srbiji, ne samo da je bila najbrijnija već i najbolje opremljena. Prva ruska ekipa bila jer moskovska, koja je započela rad u Beograd, a potom su sledile one u okviru:

• Bolnica Iverske zajednice sa 200 kreveta, (koja je radila u Beogradu), i dve etapne poljske bolnice u Skoplje (Marijinsko zajednica u Kijevu) i u Niš (Aleksandrinska zajednica u Moskvi). Bolnica Iverske zajednice u Beograd je stigla 14. oktobra 1912. godine, i smestila se u zgradu Druge beogradske gimnazije u Makedonskoj ulici. U ovoj bolnici, do njenog prestanka sa radom 23. aprila 1913. godine, lečeno je 841 ranjenika i bolesnika.
• Poljske bolnice Aleksandrinske zajednice milosrdnih sestara u Moskvi radile su u Niš. Tokom rada zbrinule su 167 bolesnika i ranjenika. pacijenata.
• Tavrijska misija, sa jednim lekarom, dve hirurške sestre i jednim bolničaraem radila je u Nišu
• Poljska bolnica misije knjeginje Jelene Petrovne Romanove, u Vranju. Bolnica je formirana u oktobru 1912. godine i raspolagala je sa 50 kreveta.
• Etapna poljska bolnica Marijinske zajednice Crvenog krsta u Kijevu radila je u Vranju, a potom u Skoplju, pod vrlo teškim okolnostima.

Ruska misija u pratnji sanitetskog voza iz Soluna za Beograd

• Poljska bolnica kaufmanovske zajednice Crvenog krsta „E. M. Tereščenko i porodica“ radila je u Skoplju od 3. novembra 1912. do 24. februara 1913. godine, kada je, sa srpske trupama, prebačena preko Soluna u Medovu. Sredinom aprila bolnica (koja je u svom sastavu imala 860 bolesnika i ranjenika) evakuisana je iz Medove ruskim parobrodom „Peterburg“ u Solun. Ranjenici su potom sanitetski vozom iz Soluna prevežemi u Beograd, Pratnju ranjenika sanitetskim vozom činila je Iverska misija.
• Etapna poljska bolnica „Grad Moskva" delovala je u Skoplju, od 8. novembra 1912. godine. Deo bolnice (kao njeno isturena odeljenje za prihvat ranjenika i bolesnika), premešteno je u okolinu Jedrena. Srpska komanda je ovu bolnicu, na osnovu ukazane potrebe, uključujući i njen istureni deo, zajedno sa misijom kaufmanovsko zajednice, 25. februara 1913. godine premestila u Skadar.
• Vojna bolnica zajednice svete Evgenije Ruskog državnog Crvenog krsta. U izveštaju, nakon putovanja na Balkan, delegata Međunarodnog Crvenog krsta Klare Šturcenger, o bolnici sestrinstva svete Evgenije i zalaganju njenih pripadnika napisano:

„ U njima nije bilo ničega od ekstravagantnih, bučnih i često vrlo frivolnih Rusa koji se često mogu sresti u Švajcarskoj. Svi oni su bili neobično mirni, dobrodušni i dragi. Blagi u ophođenju s pacijentima, delikatni prilikom lečenja – činilo mi se da su idealni, jer im je i znanje bilo na visokom nivou. ”

• Misija koju je vodila ruska knjeginja dr Sofija Aleksandrovna Dolgorukova, sa dva lekara i pet sestara (među kojima i grofica A.D.Tolstoj). Ova misija se posebno istakla u aktivnosti težišno usmerenim na lečenje koleričnih bolesnika u Kočanu, centru epidemije kolere. Zajedno sa tri srpske poljske bolnice i dr Pšihodomom iz Beča. Treća poljska bolnica Moravske divizije drugog poziva lečila je 2.622 bolesnika, od kojih je umrlo „preko 700, mahom od kolere“, a bolnica kneginje Dolgorukove lečila je oko 2.000 bolesnika, od kojih je umrlo 800.

Po izbijanju Drugog balkanskog rata, tokom leta 1913. godine, kada je Kraljevina Srbija imala na desetine hiljada ranjenika, što srpskih, što bugarskih. Nikola Pašić je u ime srpske vlade ponovo zatražio pomoć ruskih lekare. Ruski Crveni krst poslao je u Srbiju Jevgenjinsku bolnicu (peterburški zajednica milosrdnih sestara Svete Jevgenije), sa neophodnom laboratorijskom opremom, za borbu protiv kolere koja je uveliko vladala. Bolnica je u Kraljevini Srbiji radila od 10. jula 1913. do 27. septembra 1913. godine. Njen personal posedovao je visok nivo medicinskog znanja, kojim je značajno doprineo smanjenju smrtnosti bolesnika obolelih od kolere. Na ovaj poziv pored, RDCK, odazvali su se brojni pojedinici, o čemu govori ovaj citat:

„ U junu 1913. godine, kad se epidemiološka situacija u Srbiji naglo pogoršala A.P.Hartvig je napisala pisma nekim milosrdnim sestrama koje su se lepo pokazale u toku I Balkanskog rata i predložila im je da stupe na službu u srpskoj vladi. Odrekavši se radnog staža u Tverskoj Srebrnoj zajednici, dakle i od socijalnih garancija, milosrdne sestre Marija Vladimirova, Aleksandra Solovjova, Vera Dragomirova i Evgenija Mitjureva su napustile sestrinstvo i otputovale u Srbiju (u sastavu odreda kneginje Dolgorukove). ”

Povratak misija u Rusiju

Brodom „Peterburg" u Odesu su 1. maja 1913. godine, iz Soluna vraćene u Rusiju (po obavljenom zadatku na Balkanu); Kaufmanovska, Harkovska, Jelisavetinska misija RDCK, kao i misija "Grad Moskva".

Misija švajcarskog Crvenog krsta

Prva švajcarska misija stigla je u Beograd, kao prva strana ekipa u Kraljevini Srbijić, nakon pet dana od izbijanja rata. Misiju je u Zemunu prihvatio dr Vojislav Subotić, a dr Roman Sondermajer im je odredio za rad u bolnicu formiranu u Vojnoj akademiji (na mestu danas porušene zgrade Generalštaba u Beogradu), u kojoj su oni bili jedini hirurzi, na već pristiglih 300 ranjenika.

Prvu sanitetsku ekipu su činila tri hirurga sa klinike u Bazelu: prof. dr Adolf Fišer (Adolf L. Vicher), dr Kristijan Socin (Christian Socin) i dr Eduard Štirlin (Eduard Stierlin). Nakon mesec dana boravka u Beogradu, a na traženje članova švajcarske ekipe, upućeni su u zonu borbenog dejstva počev od Niša do Vranja, Skoplja, Bitolja, Prilepa i Kumanova.

Druga švajcarska ekipa radila je u bolnici u Kraljevu. Na njenom čelu bio je dr Karl Reber (Karl Reber), koji je u bolnici u Kraljevu zatekao 60 ranjenika a u bolničkoj ambulanti 40 ambulantno lečenih ranjenika, bez hirururga i instrumentarijuma.

Treća švajcarska ekipa, sa čitavom bolnicom radila je u Nišu, u jednoj kasarni u kojoj je Moravska stalna vojna bolnica formirala rezervnu bolnica sa 1.000 kreveta. U bolnici je kasnije radio i dr Karl Reber (Karl Reber),

Nemačka misija

Nemačka sanitetska misija boravila je u Kraljevini Srbiji u obe balkanska rata. Prvu ekipu sa dva lekar predvodio je dr Mizam (Mizam) iz Berlina. Iz Berlina su bili i prof. dr Lin (Linn), prof. dr Zolmers (Solmers) i dr fon Getingen (von Gettingen), a iz Kelna dr V. Gebel (W. Goebel), koji je radio u IV rezervnoj bolnici sa dr Getierom (Goetier), a potom sa dr Grinfeldom (Grünfeld).

Vođa jedne od nemačkih misija bio je dr Mihsam (Müchsam), šef hirurgije u bolnici Moabit u Berlinu. Misija je radila u Šećerani u Beogradu i zbrinula 333 ranjenika.

Američka misija

Iz arhivskih podataka o boravku i radu američkih sanitetskih misija u balkanskim ratovima malo se zna jer je jako malo pisano. U vremenskom periodu, pre upućivanja američkih misija već je bilo nekoliko američkih lekara, koji su samoinicijativno, kao dobrovoljci, bez nadoknade za svoj rad, došli da pomognu sanitetskoj službi Kraljevine Srbije. Među njima, najviše se istakao dr Bendžamin Jablons (Benjamin Jablons, 1887–1971), hirurg i bakteriolog iz Njujorka.

Amarika je svoje sanitetske misije, nakon velikog ličnog angažovanja američkog konzula u Beogradu, Medvina Samersa (Madwin Summers), poslala tek 1913. godine, Nakon što je pokušaj Samersa da angažuje hirurške ekipe uz pomoć Stejt Departmenta i američkog Crvenog krsta bio bezuspešan, on je uz pomoć Džona Džeksona (John Jackson), američkog ministra u Bukureštu (zaduženog za Rumuniju, Bugarsku i Srbiju) i Džona Lismana (John Liesman), američkog ambasadora u Berlinu, uspeo da, aprila 1913, angažuje iz Berlina dve ekipe od osam hirurga iz Medicinske rezerve američke armije, koje je predvodio dr Evri Njuton (Avery E. Newton).

Dr Roman Sondenmajer, je deo američkih ekipe načelu sa Njutonom odveo u Pirot, a drugi deo ekipe Samers je odveo u Kragujevac. Međutim, zbog „nedostatka humanitarnog osećaja“ (po mišljenju Sondermajera i Samersa) sutradan se ekipa vratila iz Pirota u Beograd, sa obrazloženje da dr Njuton ima obaveze u privatnoj praksi, kao i da su uslovi za ostale članove ekipe teški, i da u tim uslovima nemaju adekvatne uslova za stručno usavršavanje. Njutonova ekipa se vratila u Berlin, a Sondrermajer je umesto njih u Pirot premestio švajcarsku ekipu. Sondermajer i Samers su ovaj postpak osudili i tom prilikom izjavili...došli su ne sa idejom da uklone bolove i patnje ranjenika i obolelih, već da unaprede njihove studije.

Američka ekipa u Kragujevcu u kojoj su bili: dr Hari Rozenkranc (Harry A. Rosenkranz), iz Los Anđelosa (hirurg i urolog, asistent profesora dr Gravila Gouana (Granville McGowan), kasnije predsednik američkog urološkog udruženja) i hirurzi: dr Edgar Džilkrest (Edgar Gillkrest), dr Teodor Vening (Theodore Wenning) i dr Vilijam Bojl (William Boyle). Dr Rozenkranc je kasnije iz Kragujevca prešao u Niš.

Literatura

• Ignjatović M. Srpska ratna hirurška doktrina u ratovima 1912–1918, Vojnosanitetski pregled 2008; 65 (Suppl.): 49–58.
• Ignjatović M. Srpsko ratno hirurško iskustvo (1876–1198) IV deo Ratna hirurgija u Srbiji u vreme balkanskih ratova, Vojnosanitetski pregled, 2004, 61 (2): 217–229
• Vuković Ž. Savezničke medicinske misije u Srbiji 1915, Beograd, Plato, 2004
• Bataković D. Nova istorija srpskog naroda, Naš dom, L’age d’homme, Beograd/Lausanne, 2000