Sjenička kotlina
Sjenička kotlina se nalazi u zapadnom delu Stare Raške u izvorišnoj oblasti Uvaca. Ona spada u red najviših kotlina na Balkanskom poluostrvu, gde jezerski sedimennti dopiru i do 1 350 m nadmorske visine.[1]
Položaj, veličina i visina kotline[uredi | uredi izvor]
Na severoistoku je ograđena planinama Javorom (1 470 m) i Golijom (1 748 m), a na jugu i jugozapadu Homarom (1 461 m), Giljevom (1 671 m), Ozrenom (1 573 m) i Jadovnikom (1 784 m). U severozapadnom delu je otvorena između ogranaka Jadovnnika i Javora i tim delom iz kotline izlazi sliv Uvca. Granica kotline je određena prema unutrašnjem razvođu Uvčevih pritoka od kojih jedne gravitiraju ka jugu prema dnu kotline, a druge na severozapad sa tokom Uvca. Prosečna visina tog razvođa je 1 280 m.[1]
U jugoistočnom delu kotlina je takođe otvorena između planina Homara i Golije. Tu se javlja razvođe između sliva Uvca i Ljudske reke, i ono je visoko oko 1 280 m.[1]
Otvorenost kotline u severozapadnom delu je normalna pojava obzirom da tim delom izlazi sliv Uvca. Međutim, u jugoistočnom delu, ona je posledica tektonsko-erozivnih prilika koje su imale važnost za paleomorfološku evoluciju kotline sa naročitim osvrtom na postojanje neogenog jezera o čemu svedoče očuvani jezerski sedimenti u njoj. Ako se ovome doda veličina (672 km2) i prosečna visina (1 130m), kao i njen viseći položaj, koji je oko 400 m, iznad najbližeg sliva Ljudske reke ili Raške, onda je otvorenost kotline u jugoistočnom delu interesantnija sa geomorfološkog gledišta.[1]
Opšte crte osnovnih oblika reljefa i njihovih elemenata[uredi | uredi izvor]
Reljef Sjeničke kotline je sastavljen od dva osnovna oblika: dna i oboda. Morfološka granica između ovih oblika nije predstavljena izrazitim odsekom kakvi se, inače, javljaju u kotlinama Makedonije i velikim Dinarskim kraškim poljima. Uzrok tome je različit položaj i visina jezerskih sedimenata, a potom i iznos erozivnog procesa. Tako se u severozapadnom i jugoistočnom delu dno kotline potpuno izdiže i prelazi u obod bez uočljivih pregiba. Zbog toga je kotlina u ovim delovima otvorenija. Međutim, u severoistočnom i jugozapadnom delu kotline, između njenog dna i oboda, postoje odseci. Prvi odsek polazi od Krsca, pa ide do Bačija, Dunišića, Štavlja do iznad Stupa. Prosečna visina mu se kreće od 80 do 100 m, a dužina oko 14 km.[1]
Drugi, jugozapadni odsek se kreče od Uvca, od mesta Šušare i vodi ispod Radišića brda, iznad sela Dubnjice, Zaječića, Raždaginja do ispod brda Tominjače. Prosečna visina odseka je od 100 do 120 m.[1]
Morfologija oboda[uredi | uredi izvor]
Iako Sjenička kotlina ima relativno kružan oblik, računajući prema razvođu, njen obod nema u potpunosti takav izgled. Ovo dolazi otuda, što je kotlina otvorena u severozapadnom i jugoistočnom delu, pa su zbog toga ti delovi, po svojim morfološkim osobinama, bliži dnu nego obodu. Zahvaljujući ovome, obod se može podeliti na severoistočni i jugozapadni.[1]
Severoistočni obod je jasno odvojen od dna odsekom između Krsca i Stupa. On je predstavljen padinama Javora i Golije koje su disecirane dolinama izvorišnih krakova Brnjičke reke i ,,Vrela", zatim dolinom Bačevske reke i slivom Kanjevske reke. Ovde se, takođe, izdižu i uzvišenja u obliku brda sa nadmorskom visinom od preko 1 400 m.[1]
Jugozapadni obod je mnogo prostraniji od severoistočnog. Sastavljen je iz dva dela koji imaju različit pravac pružanja. Jugoistočni deo se pruža između Zaguljskog krša i Rasne. Zahvaljujući većem prostranstvu i trijaskim krečnjacima, od kojih je sastavljen veći deo kotline, pretežno se odlikuje kraškim i fosilnim fluvijalnim oblicima, što uzrokuje pojavu suvih dolina.[1]
Morfologija dna[uredi | uredi izvor]
Ako posmatramo dno Sjeničke kotline prema utvrđenoj granici između njega i oboda, onda možemo u njemu razlikovati dva glavna dela i to centralni - niži i periferni - viši deo.[1]
Centralni deo dna kotline je sastavljen od neogenih naslaga i zahvata površinu od 74 km2. Pravougaonog je oblika i iskošen u pravcu jugoistok - severozapad. Ovaj deo je dugačak 11,5 km, a prosečna visina mu je 1 062 m. U njega su usečene doline Vape, Jablanice i Uvca.[1]
Periferni deo dna kotline zahvata znatno veće prostranstvo. Njegova površina iznosi 378 km2, a u osnovi ima oblik izduženog trapeza u pravcu jugoistok - severozapad sa zalivskim proširenjrm na zapadu. Ovde se javljaju potoline i baseni sa neogenim sedimentima, ostrvski oblici planina, rečne doline, epigenije, nakalemljeni meandri itd. Prema načinu pojavljivanja izdvajaju se pozitivni i negativni oblici. U pozitivne spadaju ostrvske planine, dok u negativne spadaju neogeni baseni i potoline, erozivna proširenja, uvale u vrtače.[1]
Osobine i raspored geoloških formacija[uredi | uredi izvor]
Neogeni jezerski sedimenti[uredi | uredi izvor]
Od svih geoloških formacija za reljef Sjeničke kotline, najveći značaj imaju neogeni jezerski sedimenti zato što se na osnovu njih može sa sigurnošću utvrditi evolucija elemenata reljefa po pojedinim vremenskim odeljcima, bez obzira na to da li se neki od tih elemenata slaže ili ne slaže sa današnjim fluviodenudacionim procesom. Neogeni sedimenti uglavnom izgrađuju centralni deo Sjeničke kotline.[1]
Kvartne naslage[uredi | uredi izvor]
Ove naslage se javljaju po dnu rečnih dolina i to prvenstveno na centralnom delu dna kotline. Sastavljene su, uglavnom, od šljunka i peska. Na perifernom delu dna kotline su zastupljene u dolinama Knešnice i Brnjačke reke, ali pretežno na onim delovima njihovog dna gde su u osnovi usečene u neogenim stenama.[1]
Eruptivne stene[uredi | uredi izvor]
Ove stene zahtevaju manje razmere u kotlini. Njih čine serpentini (oni su najzastupljeniji), dijabazi, daciti, andenziti, leucitski bazalti i amfiboltski graniti.[1]
Analitičko posmatranje morfogenetskih osobina reljefa prema načinu i vremenu postanka[uredi | uredi izvor]
Prema međusobnom odnosu, sve oblike, koji izgrađuju reljef Sjeničke kotline, možemo podeliti na dve osnovne grupe: na stare ili oblike paleoreljefa i mlade oblike neoreljefa.
Oblici paleoreljefa - U grupu starih oblika reljefa spadaju oblici koji se međusobno znatno razlikuju kako po dimenzijama tako i po načinu postanka. Zbog toga se mogu podeliti na makrotektonsko-erozivne saglasne oblike, mazotektonske nesaglasne, tektonsko-erozivne saglasne, fosilne oblike u preneogenim formacijama, fluvijalne pokrivene neogenim sedimentima, preneogene oblikebiferencijalne erozije i fosilne kraške oblike. Svi ovi oblici spadaju u oblike paleoreljefa I reda. Zatim tu dolaze oblici paleoreljefa II reda: stare fluvio-denudacione površi, i oblici paleoreljefa III reda: fosilne doline u kraškim terenima i fosilne doline obezglavljene piraterijom.[1]
Kraški oblici[uredi | uredi izvor]
- Uvale - U zapadnoj zoni krečnjačkog terena postoje četiri uvale: Zaboj, Krajište, Ušak i Šipovi, dok u istočnom delu samo jedna - Ponorac. Jedne su sastavljene ili pokrivene vodonepropustivim stenama i njima pripadaju Zaboj, Krajište i Ušak. Druge su stenovite i njih čine: Šipovi i Ponorac.
- Vrtače - Dele se u nekoliko grupa: Vrtače prema obliku (Bunaraste, Levkaste, Asimetrične itd.), Vrtače prema rasporedu, Vrtače prema evoluciji i Vrtače prema litološkom sastavu sten
- Ponori i jame[1]
Literatura[uredi | uredi izvor]
M. Zeremski, Sjenička kotlina, Doktorska disertacija. Prirodno-matematički fakultet, Beograd, 1969.