Timor
 Timor viđen iz svemira 1989 | |
| Geografija | |
|---|---|
| Lokacija | Jugoistočna Azija |
| Površina | 30.777 km2 |
| Visina | 2.963 m |
| Najviši vrh | Ramelau |
| Administracija | |
| Najveći grad | Dili |
| Demografija | |
| Stanovništvo | 3311735 (2020) |
| Gustina st. | 107,6 stan./km2 |
Timor je ostrvo u grupi Malih Sundskih ostrva u Malajskom arhipelagu, podeljeno je između Istočnog Timora i Indonezije i ima površinu od 30.777 kvadratnih kilometra.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Timor je početkom 16. veka otkrio portugalski istraživač Antonio de Abreu, koji je bio u potrazi za ostrvima začina. I pre toga su na ostrvima postojala mala kraljevstva o kojima se malo zna.
Ostrvo je politički podeljeno već vekovima: Zapadni Timor, koji je bio poznat kao Holandski Timor od 1800-ih do 1947. kada je postao deo Indonezije; i Istočni Timor koji je bio poznat kao Portugalski Timor 1596. do 1975. Japanske snage su okupirale celo ostrvo između 1942. do 1945.
Indonezija je izvršila invaziju 1975. i anektirala Istočni Timor, samo 9 dana posle njegovog proglašenja nezavisnosti od Portugala. Istočni Timor je postao nezavisan 2002, posle referenduma održanog 1999. pod patronatom UN.
Grupa ljudi na indonežanskoj strani Timora je prijavljena da sprovodi aktivnosti godine u pokušaju da uspostavi državu Velikog Timora od 2001. godine.[1]
Geografija[uredi | uredi izvor]
Ostrvo Timor (približne koordinate: 125° istok, 9° jug) je dugačko oko 500 kilometara, i široko 80 kilomatara. Prostire se u pravcu jugoistok-severozapad. Timor je najistočnije od Malih Sundskih ostrva. Južno od ostrva je Timorsko more koje ga odvaja od Australije. Najviši vrh je Tatamilau (2.960 metara). Indonežanski zapadni Timor (Timor Barat), pripada provinciji Nusa Tengara Timur, ima površinu od 19.000 km², gde živi oko 2 miliona ljudi. Glavni grad je Kupang. Demokratska republika Istočni Timor (Timor-Leste), kojoj pripada enklava na severnoj obali zapadnog Timora Okusi-Ambeno, i dva mala ostrva Atauro i Džako, ima 15.007 km² i oko milion stanovnika. Glavni grad Istočnog Timora je Dili.
Timor je glavno ostrvo Spoljnog luka Banda, koje se uzdiže sudarom luka i kontinenta sa Australijskim kontinentom. Timor se uglavnom sastoji od stena sa australijske kontinentalne margine koje su ngomilane na luk Banda. On zauzima položaj prednjeg luka ispred aktivnog vulkanskog luka koji formira ostrva u regionu Flores na severu. Orijentacija glavne ose ostrva takođe se razlikuje od njegovih suseda. Ove karakteristike su objašnjene kao rezultat toga što se nalaze na severnoj ivici Indo-australske ploče dok se ona susreće sa Evroazijskom pločom i potiskuje u jugoistočnu Aziju.[2] Klima obuhvata dugu sušnu sezonu (april-novembar) sa vrućim vetrovima koji duvaju iz Australije. Reke na ostrvu uključuju severnu i južnu reku Laklo u Istočnom Timoru. Planine, koje sežu do skoro 3000 m nadmorske visine, jedan su od najzrelijih delova lanca Banda, koji se proteže od Sumba do Serama. Mutis je najviša planina u Zapadnom Timoru, a Ramelau je najviša planina u Istočnom Timoru.
Najveći gradovi na ostrvu su glavni grad provincije Kupang u Zapadnom Timoru, Indonezija i portugalski kolonijalni gradovi Dili, koji je glavni grad, i Baukau u Istočnom Timoru. Loši putevi otežavaju transport do unutrašnjosti, posebno u Istočnom Timoru.[3] Izvori prihoda uključuju gas i naftu u Timorskom moru, uzgoj kafe i turizam.
Klima[uredi | uredi izvor]
Klima Timora je tropska; vruća i vlažna sa izraženim kišnim i suvim sezonama. Tropski cikloni se dešavaju zajedno sa poplavama.
| Klima Dilija (1914-1963) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 36,0 (96,8) |
35,5 (95,9) |
36,6 (97,9) |
36,0 (96,8) |
35,7 (96,3) |
36,5 (97,7) |
34,1 (93,4) |
35,0 (95) |
34,0 (93,2) |
34,5 (94,1) |
36,0 (96,8) |
35,5 (95,9) |
36,6 (97,9) |
| Maksimum, °C (°F) | 31,3 (88,3) |
31,1 (88) |
31,2 (88,2) |
31,5 (88,7) |
31,3 (88,3) |
30,7 (87,3) |
30,2 (86,4) |
30,1 (86,2) |
30,3 (86,5) |
30,5 (86,9) |
31,4 (88,5) |
31,1 (88) |
30,9 (87,6) |
| Prosek, °C (°F) | 27,7 (81,9) |
27,6 (81,7) |
27,4 (81,3) |
27,4 (81,3) |
27,0 (80,6) |
26,8 (80,2) |
25,5 (77,9) |
25,1 (77,2) |
25,4 (77,7) |
26,0 (78,8) |
27,2 (81) |
27,4 (81,3) |
26,6 (79,9) |
| Minimum, °C (°F) | 24,1 (75,4) |
24,1 (75,4) |
23,5 (74,3) |
23,5 (74,3) |
22,8 (73) |
21,9 (71,4) |
20,8 (69,4) |
20,1 (68,2) |
20,5 (68,9) |
21,5 (70,7) |
23,0 (73,4) |
23,6 (74,5) |
22,4 (72,3) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | 19,0 (66,2) |
16,2 (61,2) |
16,5 (61,7) |
18,2 (64,8) |
13,2 (55,8) |
14,5 (58,1) |
12,4 (54,3) |
11,8 (53,2) |
13,4 (56,1) |
16,1 (61) |
18,0 (64,4) |
16,7 (62,1) |
11,8 (53,2) |
| Količina kiše, mm (in) | 139,5 (5,492) |
138,7 (5,461) |
132,7 (5,224) |
104,3 (4,106) |
74,9 (2,949) |
58,4 (2,299) |
20,1 (0,791) |
12,1 (0,476) |
9,0 (0,354) |
12,8 (0,504) |
61,4 (2,417) |
144,9 (5,705) |
908,8 (35,778) |
| Dani sa kišom (≥ 1.0 mm) | 13 | 13 | 11 | 9 | 6 | 4 | 3 | 1 | 1 | 2 | 6 | 11 | 80 |
| Relativna vlažnost, % | 80 | 82 | 80 | 77 | 75 | 72 | 71 | 70 | 71 | 72 | 73 | 77 | 75 |
| Sunčani sati — mesečni prosek | 189,1 | 161,0 | 235,6 | 234,0 | 266,6 | 246,0 | 272,8 | 291,4 | 288,0 | 297,6 | 270,0 | 220,1 | 2.972,2 |
| Sunčani sati — dnevni prosek | 6,1 | 5,7 | 7,6 | 7,8 | 8,6 | 8,2 | 8,8 | 9,4 | 9,6 | 9,6 | 9,0 | 7,1 | 8,1 |
| Izvor: Deutscher Wetterdienst[4] | |||||||||||||
Jezik, etničke grupe i religija[uredi | uredi izvor]
Antropolozi identifikuju jedanaest različitih etno-lingvističkih grupa na Timoru. Najveće su Atoni zapadnog Timora i Tetum centralnog i istočnog Timora.[5] Većina autohtonih timorskih jezika pripada timorsko-babarskom ogranku austronezijskih jezika koji se govore širom indonežanskog arhipelaga. Iako nedostaju leksički dokazi,[6] smatra se da su neaustronezijski jezici Timora povezani sa jezicima koji se govore u Halmaheri i Zapadnoj Novoj Gvineji.[5] Neki su toliko izmešani da je teško reći iz koje porodice potiču.
Zvanični jezici Istočnog Timora su tetum i portugalski, dok je u Zapadnom Timoru indonežanski. Indonežanski, standardizovani dijalekt malajskog jezika, takođe se široko govori i razume u Istočnom Timoru.[7]
Hrišćanstvo je dominantna religija na celom ostrvu Timor, sa oko 90% stanovništva. Međutim, ono je neravnomerno raspoređeno pošto je Zapadni Timor 58% protestanata i 37% katolika, a Istočni Timor je 98% katolika i 1% protestanata. Islam i animizam čine većinu ostatka sa oko 5% svaki širom ostrva.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „etan.org”.
- ^ Audley-Charles, M.G. (1987) "Dispersal of Gondwanaland: relevance to evolution of the Angiosperms" In: Whitmore, T.C. (ed.) (1987) Biogeographical Evolution of the Malay Archipelago Oxford Monographs on Biogeography 4, Clarendon Press, Oxford, pp. 5–25, ISBN 0-19-854185-6 Harris, R.A. "The Nature of the Banda Arc-Continent Collision in the Timor Region" In In: D. Brown and P.D. Ryan, Arc-Continent Collision, Frontiers in Earth Sciences,Harris, R. (2011). „The Nature of the Banda Arc–Continent Collision in the Timor Region”. Arc-Continent Collision. Frontiers in Earth Sciences. str. 163—211. ISBN 978-3-540-88557-3. doi:10.1007/978-3-540-88558-0_7.. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, pp. 163-211.
- ^ Kusago, Takayoshi (2005). „Post-Conflict Pro-Poor Private-Sector Development: The Case of Timor-Leste”. Development in Practice. 15 (3/4): 502—513. JSTOR 4029980. S2CID 55022366. doi:10.1080/09614520500075995.
- ^ „Klimatafel von Díli, Insel Timor / Ost-Timor” (PDF). Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world (na jeziku: nemački). Deutscher Wetterdienst. Pristupljeno 29. 1. 2016.
- ^ a b Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories
. New Haven and London: Yale University Press. str. 378. ISBN 978-0-300-10518-6.
- ^ Gary Holton; Laura C. Robinson (2014). „The linguistic position of the Timor-Alor-Pantar languages”. Ur.: Klamer, Marian. The Alor-Pantar languages.
- ^ Uri Tadmor (2008). "Grammatical borrowing in Indonesian". In Yaron Matras; Jeanette Sakel (eds.). Grammatical Borrowing in Cross-Linguistic Perspective. Walter de Gruyter. p. 301. ISBN 978-3-11-019919-2.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Great Britain. Foreign Office. Historical Section (1920), Dutch Timor and the Lesser Sunda Islands, H.M.S.O, Pristupljeno 17. 1. 2014
- Area study of Dutch Timor, Netherlands East Indies, Terrain Study No. 70, Allied Geographical Section, 1943, hdl:1959.1/1180950
, Pristupljeno 17. 1. 2014 - „Political refugees 'flock' to Indonesian Timor.”. The Canberra Times. 25. 2. 1975. str. 1. Pristupljeno 17. 1. 2014 — preko National Library of Australia.
- „10,000 waiting to go' to Indonesian Timor.”. The Canberra Times. 4. 9. 1975. str. 3. Pristupljeno 17. 1. 2014 — preko National Library of Australia.
- „In memory: "Pero Simundza, a Croatian killed in an attack on UNHCR's office in West Timor"”. United Nations High Commissioner for Refugees. 18. 12. 2003.
- „Provinsi Nusa Tenggara Timur Dalam Angka 2017” (PDF). BPS Nusa Tenggara Timur. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 9. 2017. g. Pristupljeno 1. 10. 2018.
- Sooai, Adri Gabriel (april 2016). „Module the audio visual documentation of traditional staple food from west timor: history, nutrition facts, preparation, and presentation”.
- Damaledo, Andrey (27. 9. 2018). Divided Loyalties: Displacement, belonging and citizenship among East Timorese in West Timor. ANU Press. ISBN 9781760462376.
- National Institute of Linguistics, National University of East Timor (Archived) includes several bilingual Tetum dictionaries, and articles about Tetum
- Hull, Geoffrey, Standard Tetum-English Dictionary 2nd Ed, Allen & Unwin Publishers ISBN 978-1-86508-599-9
- Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Religion & Language
- The standard orthography of the Tetum language (PDF)
- Matadalan Ortografiku ba Lia-Tetun - Tetum Spelling Guide
- Damien LEIRIS - Personal approach of the Tetum language (PDF)
- Colonization, Decolonization and Integration: Language Policies in East Timor, Indonesia, by Nancy Melissa Lutz
- Current Language Issues in East Timor (Dr. Geoffrey Hull)
- Van Klinken, Catharina (1999). A grammar of the Fehan dialect of Tetun, an Austronesian language of West Timor (PDF). Canberra: Pacific Linguistics, The Australian National University. ISBN 0858835142. doi:10.15144/PL-C155.
- Hull, Geoffrey (1998). „The Languages of Timor 1772-1997: A Literature Review”. Estudos de Linguas e Culturas de Timor Leste (Studies in Languages and Cultures of East Timor). 1: 1—38.
- Ross, Melody A. (2017). Attitudes toward Tetun Dili, A Language of East Timor. (PDF) (Teza). University of Hawaiʻi at Mānoa. hdl:10125/62504 .
- Kroon, Sjaak; Kurvers, Jeanne (2020). „Language use, language attitudes and identity in the East Timorese diaspora in the Netherlands”. Journal of Multilingual and Multicultural Development. 41 (5): 444—456. S2CID 203062214. doi:10.1080/01434632.2019.1657872.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
