Tirski sabor

Tirski sabor je bio lokalni sabor održan u gradu Tiru 335. godine na inicijativu cara Konstantina Velikog da bi raspravljao o optužbama podignutim protiv arhiepiskopa aleksandrijskog Atanasija. Rezultat sabora bio je Atanasijevo izgnanstvo u Trir. Prema nekim savremenim istoričarima, Atanasijev poraz nije bio rezultat doktrinarnih razlika, već njegovog neprimerenog ponašanja u Egiptu. Prema engleskom istoričaru Crkve V. H. C. Frendu, zbog svog značaja za budući odnos Crkve i države, Tirski sabor se može staviti u ravan sa Saborom u Nikeji.

Pozadina

Tokom sukoba između pristalica i protivnika ideje o konsupstancijalnosti Boga Oca i Sina, koji se nije završio formalnom osudom Arija i njegovog učenja od strane Nikejskog sabora, već za života Konstantina Velikog, arijanska partija koju je predvodio Jevsevije Nikomedijski počela je da postiže uspehe. Prema Rojanu Vilijamsu, njen glavni cilj je bio da vrati Arija u Aleksandrijsku crkvu, što se može pratiti do Vitinskog sabora 328. godine. Uprkos činjenici da je poziv „evsevijana” da oproste Ariju podržao imperator, Atanasije Veliki ga je kategorički odbio, koji je zauzeo Aleksandrijsku stolicu od 328. godine. 330. godine, na Antiohijskom saboru, svrgnut je jedan od vođa njihovih protivnika, antiohijski episkop Jevstatije. U delima crkvenih istoričara pažnja je posvećena i drugim značajnim žrtvama „evsevijana” – Markelu Ankirskom, osuđenom na Carigradskom saboru 336. godine, i Atanasiju Velikom.

Nemogućnost, s jedne strane, da se Atanasije natera da primi Arija u crkveno opštenje i čvrstina njegovog bogoslovskog stava, s druge strane, primorali su njegove protivnike da zadaju udarac sa strane crkvene discipline. Da bi to učinili, „evsevijanci“ su stupili u savez sa pristalicama Meletija Likopoljskog, koji su bili u sukobu sa Atanasijem od smrti Aleksandra Aleksandrijskog i potonje borbe za Aleksandrijsku patrijaršiju. Istoričari datiraju formiranje takve unije u period između 329. i 331. godine. Prema Atanasiju, inicijativa je pripala Jevseviju, koji je ubedio Meletijane da smisle izgovor za optuživanje episkopa, dok Epifanije Kiparski stavlja događaje u složeniji istorijski kontekst: po njemu, nakon delegacije meletskih episkopa nije bilo prihvaćen od cara, Jevsevije im je obećao svoju pomoć u zamenu za podršku za obnovu Arija. U početku je, kako izveštava Filostorgije, dovedena u pitanje kanoničnost izbora Atanasija. Zatim su ga 331. godine Meletijani optužili za uvođenje nezakonitih poreza. Optužili su Atanasija pred Konstantinom za veleizdaju i finansijsku podršku izvesnog uzurpatora Filumena. Nakon što je Konstantin stao na stranu Atanasija, ovaj je 334. godine optužen za ubistvo meletijanskog episkopa Arsenija i odsecanje ruke radi vračanja, kao i za napad na mareotskog episkopa Iskiru. Za razmatranje slučaja sazvan je sabor 334. godine u Cezareji Palestinskoj, na koji se Atanasije, osećajući podršku Konstantina, nije pojavio. Ovo se smatralo dokazom nepoštovanja cara, čijom voljom je sazvan sabor. Kao rezultat toga, pregled je odložen za sledeću godinu u Tiru.

Napredak sabora

Mnogi istočni episkopi okupili su se na saboru u Tiru; Među njima su bili i pravoslavni hrišćani, kao što su Makarije Jerusalimski i Aleksandar Solunski, ali su većinu sabora činile pristalice Jevsevija Nikomedijskog. Poštujući stroga Konstantinova naređenja, Atanasije je došao u Tir, vodeći sa sobom pedesetak egipatskih episkopa da izbalansira šanse stranaka, i u početku je uspešno vodio svoju odbranu. Protiv optužbe za ubistvo Arsenija, on je živog i obema rukama predočio ovog episkopa saboru, efektivno dokazujući njegovu nevinost, a u pogledu Išire doveo je u pitanje validnost episkopskog čina ovog tužioca. Da bi proverili poslednje Atanasijevo svedočenje, oci sabora su odlučili da pošalju posebnu komisiju u Egipat da na licu mesta prouči to pitanje.

U ovu komisiju su bili Atanasijevi najgori neprijatelji – Teognis Nikejski, Marije Halkidonski i nekoliko drugih episkopa, kojima je Atanasije dugo poricao crkveno opštenje. Dobro razumevši kuda će ići napori ovako izabranih islednika, Atanasije je tajno, ne čekajući kraj sabora, uputio pritužbu Konstantinu. Njegov protest se pokazao ubedljivim; razjareni Konstantin poslao je strogu naredbu saboru u Tiru da se odmah i u punoj snazi pojavi u Carigradu radi obračuna sa Atanasijem. Ali dok je Atanasije putovao u prestonicu i dok se carska zapovest prenosila u Tir, episkopi su uspeli da dovrše sabor, prešli u Jerusalim na praznik osvećenja crkve Vaskrsenja, koju je podigao car, i ovde zauzeo novu stvar oko primanja Arija u crkvu.

Uplašeni Konstantinovim neočekivanim pozivom, većina ih je pobegla, samo njih šestoro je stiglo u dvor i umesto izgovora iznelo protivoptužbu protiv Atanasija. Optužili su ga da je pretio da će zaustaviti isporuku žita iz Aleksandrije. Optužba je bila smešna, a Konstantin nije mogao da poveruje. Ali u to vreme on je bio star i slab. Dosadile su mu beskrajne žalbe na Atanasija. Episkop Aleksandrijski je počeo da mu se čini kao nekakva večita prepreka crkvenom miru, neprestano izazivajući nemire kako u svojoj pastvi, tako i među istočnim episkopima. I reši da ga prinese na žrtvu da bi smirio crkvu; ne ulazeći ni u kakav postupak, naredio je progonstvo u Trir u Galiji. To se verovatno dogodilo 5. februara 336. godine.

Rezultati

Evstatije Antiohijski, Markel iz Ankire i Atanasije Aleksandrijski nisu bili jedine žrtve reakcije na Nikejski simbol vere koja se razvila na Istoku. Crkveni istoričari 5. veka, opisujući tok postnikejskih događaja, pratili su uglavnom sudbinu ovih pojedinaca, delom zbog njihovog istaknutog položaja, delom zbog toga što je borba protiv toga izazvala opštu pažnju. Međutim, savremeni istoričari, istražujući dokumente u vezi sa proučavanim događajima, zaključuju da podaci koje su istoričari preneli nisu potpuni i da je u različito vreme nekoliko drugih istočnih episkopa poslato u egzil. Tako je zajedno sa Jevstatijem Antiohijskim, na saboru 330. godine, svrgnut Asklepa iz Gaze, jedan od učesnika Nikejskog sabora, poput Evstatija, koji je u svakom odstupanju od njegovih definicija video primedbu arijanstvu. Otprilike u isto vreme, Eutropije Adrijanopoljski, lični neprijatelj Jevsevija Nikomedijskog i Atanasijev prijatelj, otišao je u izgnanstvo, a ubrzo ga je tamo pratio i njegov naslednik Lucije. Poznato je i da je Carigradski sabor 336. godine, koji je raspravljao o slučaju Markela, zajedno sa njim lišio sedišta trojici episkopa - Eufratije Valanejskog, Klimatija Paltinskog i Karterija od Artarata. Pored ovih imena, Atanasije pominje i Kimatija iz Antarada, Kira iz Berije, Diodora iz Azije, Domniona iz Sirmijuma i Elanika iz Tripolija. Poslednji od istočnih episkopa koji je svrgnut bio je Pavle Carigradski, Aleksandrov naslednik, optužen da je zauzeo stolicu bez saglasnosti vođa reakcije – Jevsevija Nikomidijskog i Teodora Iraklijevog. koji su po drevnom običaju imali pravo da hirotonišu episkope u Vizantiji.

Tako su planovi protivnika Nikejskog sabora sjajno sprovedeni. Branitelji konsupstancijalnosti, jedan za drugim, pod raznim izgovorima, napuštali su Istok, a njihove propovedaonice su prenete na ljude koji su stajali u redovima antinikejske opozicije. Glasovi koji su branili nikejsku definiciju su utihnuli, a ceo Istok se jače okupio u želji da se Nikejski sabor natera na zaborav i da se njegovi rezultati eliminišu iz crkvene svesti. U stvari, ovaj cilj je u praksi postignut do kraja Konstantinove vladavine, pošto u poslednjim godinama njegove vladavine nije bilo nijednog episkopa u istočnim krajevima koji bi se usudio da glasno brani istinu. Ali dok je bio živ Konstantin, koji je zadržao uspomene na slučaj 318 otaca, pobeda reakcije ostala je nepotpuna; iz praktične oblasti, od trijumfa nad pojedincima, ona još nije prešla u teorijsku oblast, do trijumfa nad samim nikejskim verom. Nikejski simbol su formalno prihvatile sve crkve, a njegov autoritet, iako je u velikoj meri potkopan osudom njegovih branilaca, i dalje je ostao neponišten. Za konačnu pobedu nad Nikejskim saborom, stoga je bilo neophodno ukloniti njen simbol iz upotrebe, sastaviti novi iskaz vere koji bi odgovarao konzervativnom raspoloženju crkvene većine i njome zameniti „sumnjivu“ nikejsku formulu.

Konstantinova smrt, koja je usledila 22. maja 337. godine, uništila je i poslednju prepreku koja je stajala na putu sprovođenja ove završne tačke antinikejskog programa, a pod njegovog naslednika Konstancija, borba sa Nikejcima je prebačena. na dogmatsko tlo.