Hram Severni Zelenčuk

Hram Severni Zelenčuk
Severnый Zelenčukskiй hram
Osnovne informacije
Religija	pravoslavlje
Jurisdikcija	Ruska pravoslavna crkva
Grad	Donji Arhiz
Država	Rusija
Oznaka nasleđa	Objekat kulturnog nasleđa naroda Ruske Federacije od federalnog značaja
Arhitektonski opis
Tip arhitekture	crkva
Osnivanje	10. vek

Hram Severni Zelenčuk  je drevni hrišćanski hram koji se nalazi na teritoriji naselja Nižnje-Arhiz u dolini reke Boljšoj Zelenčuk (Karačajevo - Čerkesija). Severni Zelenčuk jedna je od tri sačuvana crkve u obliku krsta sa kupolom iz perioda od 10. do 11. veka, sagrađen u naselju Nižnje-Arhiz. Najstariji od ovih crkava je, hram Srednji Zelenčug, podignut u 10. veku, kao katedrala cele Alanije. Hram Severni Zelenčug, podignut je krajem 10. ili početkom 11. veka, i verovatno je bio glavni hram velikog manastirskog kompleksa u naselju Donji Arhiz. Ovaj veličanstveni i monumentalni hram bio je najveća hrišćanska crkva u Alanji. Osnovana kao katedralna crkva Alanske eparhije, ona je bila centar njenog duhovnog i kulturnog života od sonivanja u periodu od 10. veka do propasti u 13. veku. Najmanji i najnoviji je hram Južni Zelenčug sagrađen krajem 11. ili početkom 12. veka, najverovatnije na imanju neke od plemićkih alanskih porodica.

Položaj, prostranstvo zaštita

Položaj hrama u klisuri reke Boljšoj Zelenčuk na teritoriji naselja Donji Arhiz

Hram Severni Zelenčuk smešten je u klisuri reke Boljšoj Zelenčuk na teritoriji naselja Donji Arhiz - verovatno grada Masa, glavnog grad drevne Kraljevine Alanije (država Alan) - sada u naselju Nižnji Arhiz u Karačaj - Čerkeziji okruženi ostacima njegovih nekadašnjih stambenih četvrti.

Na samo dva kilometra od Bukova nalazi se arheološki muzej-rezervat. Ovo drevno naselje je ruševina grada Magasa. Naučnici sugerišu da se upravo ovde nalazio glavni grad i centar patrijaršije drevne Alanije.

Položaj Karačajevo-Čerkezije na Kavkazu

Naselje se prostire na četiri i po kilometra, jasno se izdvajaju tri ulice, veći broj saobraćajnica, ostaci kamenih zidova, ruševine hramova, stambenih zgrada, gospodarskih zgrada, groblja, pa čak i prehrišćanskih svetilišta. U centru naselja pronađena je zgrada sa pet soba. Prvi od njih je bio kovačnica. Unutra je bila kovačnica, ovo je prvi takav nalaz poznat na teritoriji srednjovekovne Alanije. Iz ptičje perspektive u Nižnjem Arhizu otvara se idealan krug, njegov unutrašnji prečnik je 88 m, širina zidova je do 2 metra. Od obrađenog kamenja krug je presavijen u pravilan oktaedar. Studije su dovele do zaključka da je cela ova struktura astronomski objekat, solarni kalendar, neka vrsta opservatorije iz perioda od 11. do 12 veka.

Na teritoriji antičkog naselja sačuvane su tri srednjovekovne hrišćanske crkve: severna, srednja i južna.

Lokacija Severnog hrama odgovara monaškom karakteru: uklonjen je iz centra grada i nalazio se na periferiji, kao da je izolovan od spoljašnjeg sveta. Oko hrama je bila velika nekropola.

Hram Severni Zelenčuk je pod zašttom države jer je svrstan u objekat kulturnog nasleđa naroda Ruske Federacije od federalnog značaja, i kao takav zavedn u evidenciji pod Reg. br. 091610441360036.

Istorija

U antičko doba na teritoriji naselja Donji Arhiz postojao je grad, koji je nekoliko vekova bio važan crkveni i ekonomski centar Alanije. U njoj se nalazila rezidencija alanskog mitropolita, kao i ktitorski manastir alanskog vladara, čija je glavna crkva verovatno bio hram Severni Zelenčuk.

Datovanje hrama

Tačan datum izgradnje hrama Severni Zelenčuk je nepoznat. Pretpostavlja se da je podignut u 10. veku ili krajem 11. veka (1012/1013, ili 1066/1067. godine).  Takođe je nemoguće nedvosmisleno utvrditi poreklo majstora koji su izgradili hram; moguće je da su to bili abhaski majstori koji su radili zajedno sa lokalnim neimarima Alanije.

Prvo datovanje

Datovanje izgradnje hrama Severni Zelenčuk do 10. veka utvrđeno je na osnovu istorijskih i arhitektonskih paralela sa hramovima Abhazije: Lihnji, Picunda, Mokvi i tvrđavskim hramom na reci Bzibi, takođe iz 10. veka. Prema istraživačima, konstrukcija ovih hramova ne samo da ima niz sličnih detalja, već pokazuje i zajedništvo u nizu modularnih veličina, što omogućava da se govori o njihovoj sinhronosti i pripadnosti istoj arhitektonskoj školi.

Drugo datovanje

Datovanje hrama u 10. vek potvrđeno je brojnim arheološkim iskopavanjima.

• Major Potemkin je još 1802. godine ovako opisao kameni krst koji se nalazio na groblju pored hrama, sa natpisom: Leta od stvaranja svetado sada, časni krst, 6521“ (1013 od Roždestva Hristovog ).
• Pošto je groblje u blizini hrama nastalo nakon njegove izgradnje, prirodno bi bilo da se i hram datira u 10. vek.
• Prilikom iskopavanja 1960. godine, V. A. Kuznjecov je u priprati crkve pronašao masivni bronzani krst sa grčkim natpisom: Česti krst je obnovio najbogoljubiviji monah Toma prezviter . godine od Adama 6575, indikt 5.  

Krstionica u hramu Severni Zelenčuk (10. vek)

što odgovara 1067. godini od Rođenja Hristovog, mada je prema istraživačima, krst dugo bio u upotrebi pre „obnove“.

Treće datovanje

Treći nalaz za datovanje je prsten pronađen u ostavi blizu zida hrama, na čijem je almandinskom umetku uklesano ime Ašota, sina Smbata , jermenskog kralja, koji je vladao u Anikijskom carstvu 886-891. godine. Prema V. A. Kuznjecovu, prsten vladara iz 9. veka mogao je da stigne do obala Velikog Zelenčuka ne ranije od 10. veka, do trenutka kada je izgrađen Severni hram.

Pisani izvori

Sačuvani pisani izvori takođe posredno potvrđuju datovanje hrama: u jednom od svojih pisama, carigradski patrijarh Nikolaj Mistic pohvalio je vladara Abhazije Georgija II, koji je vladao od 920. do 955. godine, zbog njegove „ljubomore“ u hristijanizaciji. Sličnost hrama Severni Zelenčuk sa abhazijskim pandanima podstakla je V. A. Kuznjecova da sugeriše da je „ljubomora“ Džordža II bila izražena u činjenici da je poslao zanatlije u Alaniju koji su tamo podigli niz monumentalnih hramova.

Osvećenje hrama

Pitanje redosleda osvećenja hrama ostaje kontroverzno. Major Potemkin, koji je pregledao Severnu katedralu 1802. godine, ostavio je poruku da je na zidu prvog hrama video natpis sa imenom Svetog Nikole,  na osnovu čega su kasniji istraživači smatrali da je hram posvećen ovome svetitelju i po njemu nazvan Nikolskim. Međutim, prema E. P. Aleksejevi, Potemkin je pod „prvim hramom“ mislio na crkvu Južnog Zelenčuka.

Savremena istraživanja koja su sproveli istraživači Karačajsko-čerkeskog muzeja-rezervata, vezana za određivanje tačnog azimuta glavne ose crkve i njeno vezivanje za datume julijanskog kalendara, dozvoljavaju da tvrdimo da je hram ipak bio posvećen Svetom Nikoli. Dodatna indirektna potvrda ove pretpostavke može biti činjenica da je krštenje Alanije 916. godine u velikoj meri bilo zaslugom carigradskog patrijarha Nikolaja Mistika i da je katedralna crkva Alanske eparhije mogla biti osvećena u čast njegovog nebeskog pokrovitelja.

Verska služba

Trenutno se verska služba u hramu održava samo jednom godišnje, 6. maja – na dan sećanja na Svetog Georgija Pobedonosca.

O značajnoj ulozi Severnog hrama i za svetovnu i za crkvenu vlast svedoči, pre svega, prisustvo bogatih sahrana u južnom brodu hrama (koji pripadaju ktitorima crkve i manastira - možda alanskom vladaru i njegovoj supruzi). ), i, drugo, visokim trostepenim sintronom sa posebnim mestom u centralnoj apsidi hrama. Takav dizajn sintrona nalazi se i u vizantijskim crkvama ovog vremena i govori o „očiglednom episkopskom prisustvu“.

Manastirski karakter hrama

Manastirskom karakteru hrama Severni Zelenčuk odgovara i njegova lokacija – na sonovu kje je hram bio udaljen od centra grada i nalazio se na periferiji grada, kao da je izolovan od spoljašnjeg sveta. Oko hrama se nalazila velika nekropola.

Arhitektura

Osnova hram Severni Zelenčuk je u obliku upisanog krsta, u čijem središtu se uzdiže kupola.

Po svojoj arhitektonskoj kompoziciji, hram Severni Zelenčuk je u obliku upisanog krsta, u čijem središtu se uzdiže kupola.

Polukružne apside katedrale, u kojoj se nalazi oltar, orijentisana je ka istoku, što odgovara najstarijim kanonima, prema kojima je naređeno da se hrišćanski hram izgradi ...kao brod, duguljasto raspoređen, okrenut prema istoku, sa tremovima prema istoku“.

Arhitekta koji je izgradio ovu katedralu uzeo je stranu kupolastog trga kao početni modul za konstruisanje njegovog arhitektonskog oblika. Istovremeno, dužina hrama bez priprate (21 metar) jednaka je njegovoj visini i dvostrukoj širini. Proporcionalnost arhitektonskih oblika sugeriše da je hram sagradio visokokvalifikovani arhitekta vizantijske škole. Sa severa, juga i zapada hram ima velike otvorene tremove sa ulazima iznutra, a ovenčan je bubnjem sa kupolom na četiri boka. Zidovi se sastoje od dve školjke, građene od tesanih blokova lokalnog kamena peščara sa ispunom od šljunka između njih.

• Hram Severni Zelenčuk
• 
• 
• 

Tokom iskopavanja unutar katedrale, u priprati, arheolog V. A. Kuznjecov otkrio je krštenje napravljeno od ravnih kamenih ploča. U ovom fontu se odvijao jedan od glavnih sakramenata hrišćanstva - obred krštenja.

U ovom hramu Alani su početkom 10. veka primili hrišćanstvo otvorajući njihovu noviju istoriju.

Zidovi hrama u unutrašnjosti bili su prekriveni raskošnim freskama, koje, nisu sačuvane do danas, izuzev ornamenta na delovima oltarskih prozora. Krajem 19. veka neke od fresaka skicirao je krajem 19. veka D. M. Strukov, čiji crteži se čuvaju u arhivi Instituta za materijalnu kulturu Ruske akademije nauka. Ovi crteži pokazuju da je katedralu oslikao visokoprofesionalan vizantijski umetnik, pošto Alani u to vreme nisu imali svoje majstore ovog nivoa.

Spoljašnji izgled hrama na crtežu D. M. Strukova

D. M. Strukov, koji je istraživao naselje Donji Arhiz 1888. godine, sastavio je album sa akvarelnim skicama hramova Zelenčuk, u kome značajno mesto zauzimaju šematski crteži fresaka Severnog hrama, koji su do tada još uvek bili sačuvani. Prema rečima prestoničkog umetnika restauratora, krajem 19. veka na severnom i severoistočnom zidu hrama i dalje su bile vidljive slike svetaca u šiljatim kapuljačama i širokim raspuštenim odeždama . Jedna od figura je bila prikazana u pozi orante, pored nje je lik blagoslovenog sveca sa jevanđeljem u rukama (očigledno, jedan od jevanđelista  je Matej ili Luka). Ostale brojke se ne mogu identifikovati. Živopis nije sačuvan do danas, izuzev ornamenta na padinama oltarskih prozora  .

Duž svih zidova hrama tokom restauracije sačuvani su fragmenti antičkog maltera, ali bez sloja boje. Moguće je da u malteru ima ostataka freskodekoracije, ali su verovatno prekriveni eflorescencijom i ne vide se odozdo.

• Deo frskodekoracije hrama Severni Zelenčuk, na skicama D. M. Strukova
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Prema verziji V. A. Kuznjecova, hram koji je bio posvećen Svetom Nikolaju Čudotvorcu, najverovatnije je na ovoj lokacji sagrađen prvi put 914-916. (podaci iz 2002. godine).

U hramu su se nalazili: jedina drevna krsna crkva na Severnom Kavkazu, oltar i tri groba kod južnog zida.

Literatura

• Vinogradov A. Ю., Beleckiй D. V. Nižniй Arhыz i Sentы — drevneйšie hramы Rossii. Problemы hristianskogo iskusstva Alanii i Severo-Zapadnogo Kavkaza. — M.: Indrik, 2011. — 392 s.
• Vinogradov A.Ю., Beleckiй D.V. K voprosu o vizantiйskom vliяnii na arhitekturu Kavkaza (IX-X vv.) // Vizantiйskiй vremennik. 2013. — T. 72 (97). — S. 254—258.
• Vinogradov A.Ю. Očerk istorii alanskogo hristianstva v X-XII vv. // ΚΑΝΙΣΚΙΟΝ. Юbileйnый sbornik v čestь 60-letiя professora Igorя Sergeeviča Čičurova. M., 2006.
• Kuznecov V.A. Nižniй Arhыz v X-XII vekah. Stavropolь, 1993.
• Kuznecov V.A. Severnый Zelenčukskiй hram X veka // Sovetskaя arheologiя. — M.: Nauka, 1964 — №4. — S.141—149.

Spoljašnje veze

Kulturno nasleđe Ruske Federacije,

Mediji vezani za članak Hram Severni Zelenčuk na Vikimedijinoj ostavi

• Nižne-Arhыzskoe gorodiщe: Zelenčukskie hramы Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jun 2012) (jezik: ruski)
• Sredniй Zelenčukskiй hram(jezik: ruski)
• Юžnый Zelenčukskiй hram (jezik: ruski)
• Srednevekovыe hristianskie hramы Alanii Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. april 2022) (jezik: ruski)
• mitropolit Gedeon Dokukin «Drevnehristianskie arheologičeskie pamяtniki Severnogo Kavkaza» (jezik: ruski)
• Karačaevo-Čerkesskiй istoriko-kulьturnый i prirodnый muzeй-zapovednik, [1] (jezik: ruski)
• Fotografii i brošюrы «Alanskiй mir 1 i 2» Karačaevo-Čerkesskogo istoriko-kulьturnogo i prirodnogo muzeя zapovednika (jezik: ruski)
• Statья Madinы Tezievoй ot 24.07 2007 «Viktoriя Piщulina issledovala alanskoe hramovoe zodčestvo perioda srednevekovья» (jezik: ruski)
• Hristianskie hramы Arhыza, fotoalьbom (jezik: ruski)