Carostavnik

Carostavnik je naziv koji se u srpskoj rukopisnoj tradiciji upotrebljava prilikom sekundarnog označavanja hronika, hronografa, kao i izvesnih zbornika sa određenim spisima istorijske sadržine.

Za sam oblik carostavnik u građi nema potvrda pre XVII veka, ali se u hronikama Konstantina Filozofa može nazreti podloga na kojoj je nastao. To je bilo svakako relativno pozno, pod uticajem vizantijskih univerzalnih hronika, starozavetnih Knjiga o carstvima, te Srpskog hronografa u kojima je izlaganje strukturirano po „carstvima", odnosno periodima vladanja pojedinih vladara. Pojavljuje se u naknadno unetim zapisima na rukopisima Hronike Georgija Amartola (Beč, P/62), Jovana Zonare (Patrijaršijska biblioteka 47) i Konstantina Manasija (SćP 434), takođe i u naknadno nalepljenoj belešci na Knjizi o carstvima (Povijesni muzej Hrvatske 1). Sreće se i u prepisima Srpskog hronografa, pa Jovan Rajić sam pojam uvodi u literaturu obeležavajući kao „carostavnik, u nekih troadnik" upravo one njegove rukopise kojima se kao izvorima služio.

Ako se i ne može potvrditi zaključak Ilariona Ruvarca da je carostavnik samo „najobičniji naziv" hronografa, a da su tako ponekad nazivana i povesna dela koja carostavnici nisu, sada izgleda da se prvenstveno pod uticajem Srpskog hronografa ta odrednica raširila, ali se pri tom, ipak, nije odnosila na bilo koji istorijski sadržaj, „istoriju uopšte", kako je utvrdio Stojan Novaković.

Hronograf, tricarstvenik prema ranim srpskim rukopisima, u kome je pregled srpske istorije sačinjen po srpskim žitijima, sa svoje strane je doprinosio da se oznaka carostavnik prenese i na neke zbornike u kojima su se nalazila takva žitija, bilo u hronološkom nizu poput Danilovog zbornika (Patrijaršijska biblioteka 45), bilo u određenom izboru kao u Zborniku br. 384 nekadašnje zbirke Narodne biblioteke koji je, uprkos uključenosti i drugih spisa, ipak poneo i paralelni naziv Žitije careva srpskih. Carostavnik Simeona Lainovića, kako je kasnijom beleškom određen Bogišićev zbornik (Cavtat 52), mogao je biti tako nazvan i po svom opštem karakteru, ali i prema gotovo svakom svom tekstu, jer se u njemu pored Zonarine hronike nalazi i čitav niz različitih izvoda iz žitija. Pribeleške sa oznakom carostavnik u ovim zbornicima su pozne, iz XVIII veka; tada su odrednicu carostavnik u jednom prepisu takođe dobile i Hronike Đorđa Brankovića. To što su se hronografi po pravilu završavali proročanstvima, pa i to što je Manasovoj Hronici u S 434 priključeno „Metodija Patarskog slovo o carstvu naroda poslednjih vremena", a u Studeničkom carostavniku, sem Savinog ktitorskog Žitija Simeona Nemanje bila i Pripovetka o padu Carigrada u hronografskoj redakciji, takođe sa proricanjem Metodija Patarskog, doprinosilo je da se u značenju pojma carostavnik pojave konotacije proročanskog karaktera. Zahvaljujući ponajviše njima, u usmeno predanje ušle su „knjige starostavne", a potom je pod njegovim povratnim uticajem preosmišljen izvorni pojam i u rukopisnoj tradiciji, čemu je svedočanstvo oznaka starostavnik u ponekom rukopisu hronografa, kao i podatak Dositeja Obradovića o Starostavniku koji se, kako Stojan Novaković pretpostavlja, odnosi na Studenički carostavnik.