Ladislav IV Kumanac

Ukoliko ste tražili drugu osobu, pogledajte članak o poljskom kralju Vladislavu IV Vasi.

Ladislav IV Kumanac
Ladislav IV Kumanac, Mađarska ilustrovana hronika
Lični podaci
Puno ime	Ladislav IV Arpadović
Datum rođenja	(1262-08-05)5. avgust 1262.
Datum smrti	10. jul 1290.(1290-07-10) (27 god.)
Mesto smrti	Kerešseg, Kraljevina Ugarska
Porodica
Supružnik	Jelisaveta Anžujska
Roditelji	Stefan V Ugarski Jelisaveta Kumanka
Dinastija	Arpadovići
Kralj Ugarske, Dalmacije i Hrvatske
Period	1272—1290.
Prethodnik	Stefan V Ugarski
Naslednik	Andrija III Ugarski

Ladislav IV Ugarski ili Laslo IV Kumanac (5. avgust 1262 - 10. jul 1290, Kerešseg), bio je ugarski i dalmatinsko-hrvatski kralj (1272—1290) iz dinastije Arpadovića. Otac mu je bio ugarski kralj Stefan V Ugarski, a majka Jelisaveta Kumanka, kćerka kumanskog vladara Sajana. Ladislav je po svojoj majci dobio naziv Kumanac.

Vladavina slabog kralja Ladislava je bila veoma nesrećna za Hrvatsku. Uskoro se naime pojavio velik razdor, jer se plemići nisu slagali.

Kralj je u maloletnosti bio žrtva dvorskih pobuna i zavera, dok je njegova majka regentkinja Jelisaveta Kumanka imala zadatak da guši pobune. Imao je i problema sa plemstvom zato što je zapostavljao svoju ženu zbog svojih kumanskih ljubavnica, pa je bio optuživan da bi radije bio paganski Kumanac, nego hrišćanski Mađar.

Za vreme Ladislavljeve vladavine, u Ugarskoj je vladala anarhija; jačala je moć svetovnih veleposednika i neobuzdanim zloupotrebama krupnih feudalaca.

Dolazak na vlast

Ugarska u drugoj polovini XIII veka

Kada se kralj Stefan juna meseca 1272. godine, nalazio u Bihaću, Joakim Pektar, hrvatski ban, je zarobio Ladislava i odveo ga u Koprivnicu.

Kralj se htede banu osvetiti, ali već 6. avgusta je naprasno umro.

Ladislavu jedva beše 10 godina; zato mu je regent bila njegova majka Jelisaveta. Uz nju je vladao svemoćni Joakim Pektar, ali je na kralja imao uticaj i napuljski kralj Karlo I Anžujski.

Ladislava je otac, tokom 1261. godine, oženio Jelisavetom (Izabelom) Anžujskom, Karlovom kćerkom

Kip Ladislava Kumanca

Prvi sukob sa Bohemijom

Protiv Ladislava je 1273. godine ustao bohemijski kralj Otakar II Pšemisl, sa kojim je njegov otac 1273. godine sklopio primirje. Otakar je u Ugarsku poslao svog šuraka Belu, Ladislavovog brata od tetke. Bela je hteo — kao unuk Bele IV — ugrabiti krunu malom Ladislavu. Kad ga je radi toga kod Pešte Henrik Gisingovac sasekao na komade, provalio je Otakar u Ugarsku i osvojio je deo zemlje.

Baš zbog toga Ugarska je dugo posle toga ostala na strani neprijatelja Bohemije.

Matej Čaka Trenčinski

Pošto je Ladislav imao mlađeg brata Andriju, ovaj je dobio 1274. godine, kao prestolonaslednik naslov herceg čitave Slavonije, iako je Andrija nije, zapravo, vladao u Slavoniji.

Tu se već 27. decembra 1272. godine, spominje Matej, iz porodice Čaka Trenčinskih, kao ban čitave Slavonije. Matija je 19. aprila 1273. godine sazvao zagrebački sabor, koji je bio državni sabor čitave kraljevine Slavonije. Na tom saboru se raspravljalo o pravosuđu, o porezima i raznim predavanjima, o nasleđivanju plemićkih poseda i o vojničkoj dužnosti, dakle o svim državnim poslovima. Saborske zaključke proglasio je ban Matej.

Ladislav na prestolu

Split i Šibenik protiv Omiša i Trogira

Najpre su (1274—1277) gradovi Split i Šibenik ratovali protiv Omiša i Trogira. U tom ratu je je protiv Trogirana sudelovao takođe primorski ban Pavle I Šubić, koji se kao ban prvi put pominje 12. avgusta 1273. godine.

Onda je napuljski kralj Karlo Anžujski 1274. godine, sklopio savez sa Splitom i Šibenikom savez protiv Omiša.

Rat Petra Čaka protiv Vesprema

Gospodari pokrajina su, u interesu proširivanja svoje moći i poseda, često vodili prave ratove protiv svojih suseda. Na primer, 1276. godine palatin Petar Čak, prvi državni zastavnik i sudija, nije se dvoumio da napadne grad Vesprem, zato što je tamošnji biskup bio iz neprijateljskoh redova iz Nemetujvara. Opljačkao je grad i keptolsku školu, najvišu obrazovanu ustanovu u zemlji, da ga niko zbog toga nije kaznio. Ovaj slučaj ni iz daleka nije bio usamljen. Uzajamno je uništavana stoka, jedni drugima krali su kmetove i pljačkali trgovce. „Gospodski dvorci su postali lupeška staništa i služe za zaštitu razbojnika koji ugrožavaju bezbednost udaljenih krajeva, ucenjuju u pljačkaju putnike“ - konstatovali su 1279. su 1279. godine crkveni velikodostojnici

Prvi hrvatski građanski rat

Još kad se rat nije završio, 1276. godine, moćni velikaši Gisingovci i Babonići su sklopili savez protiv silnog Joakima. Uz pomoć pakračkog kneza Petra joakim se održao u severnoj Hrvatskoj; ali već 1277. godine Joakim je u bici zarobljen od strane kneza Stefana Babonića, i ubijen.

Tada su se protiv Babonića digla braća ubijenog Joakima: Nikola, Stefan i Pavle, usledio je prvi pokolj i paljenje u Hravtskoj.

Na kraju je, 6. novembra 1278. godine pošlo za rukom zagrebačkom biskupu Timoteju da Jokimovu braću izmiri sa knezovima Babonićima: Stefanom, Radoslavom, Nikolom i Vukom.

U tom ratu je sudelovao sam Karlo Anžujski. On je iz Napulja poslao svoju vojsku u Hrvatsku; zato su Karlu na potvrdu predate pogodbe mira.

Stefan Dragutin

Stefan Dragutin

Mladi kralj Srbije Stefan Dragutin, u kog je Ladislav, kao u svog zeta, imalo vere, dobio je pomoć od dvora i sa tom pomoću on je potukao očevu vojsku na gatačkom polju, u jesen 1276. god. Dragutinovo žitije prikazuje stvar tako, kao da dosadašnji kralj Stefan Uroš I nije hteo da, po obećanju, dodeli sinu jednu veću oblast za vladanje i da je ovaj, onda, bio prisiljen da vlast otme silom. U stvari, na Dragutina je delovao primer njegova tasta, i Ladislavljevog oca, kralja Stevana V Ugarskog, i tadašnje neodređeno držanje Uroševo u borbi između Grka i Anžujaca. Kralj Uroš povukao se posle poraza u Zahumlje, možda u trebinjsku oblast, i doskora se zakaluđerio i postao monah Simon, dok je dragutin preuzeo vlast u Srbiji.

Nešto neuspesi u ratovanju na jugu, a nešto nesreća, što je slomio nogu, pri jahanju, pod gradom Jelečem, izazvaše kod kralja Dragutina tešku potištenost. Njegovo žitije pripoveda, da je kralj smatrao svoj pad kao božiju kaznu za postupak prema ocu; ali je još verovatnije, da je na nj delovala nedavna kob njegova rođaka, hromog bugarskog cara Kostantina, koji je isto slomio nogu, pa posle poginuo. Stoga on u Deževu, 1282. god ustupi presto svom mlađem bratu Milutinu, a za sebe zadrža zapadni deo oblasti oko Rudnika, Podrinje, i Hum sa Trebinjem. Dragutin je predao presto Milutinu kao neke vrste regentu, želeći da nasledstvo prestola ostane svakako u njegovoj liniji, odnosno sinovima mu Vladislavu i Urošicu.

1284. god., dobio je kralj Dragutin od svog šuraka kralja Ladislava, a protiv volje njegove tašte Jelisavete Kumanke, Mačvu sa Sremom, Beograd i od Bosne kraj Soli i Usore, koja je dotle držala sama Jelisaveta. Dragutin se stoga i nazva „sremski kralj“, po središnjoj oblasti svoje nove države. Njegove prestonice behu Beograd, koji tad prvi put dolazi pod srpsku vlast, i Debrec u Sremu, ali bio je vazal ugarskog dvora.

Ladislav je Dragutina pomagao i u borbi protiv odmetnika, kakvi su bili Drman i Kudelin, gospodari Braničeva i Ždrela, tokom 1285. godine, ali je i njegova i dragutinova vojska bila suzbijena i sasvim razbijena.

Kraljev brat

Kraljev brat Andrija imao je prvobitno titulu herceg Slavonije i Hrvatske, a od 1278. godine herceg Slavonije, Dalmacije i Hrvatske. Tada je uredio svoj dvor, pa se spominje i njegov dvorski blagajnik Ivaniš. Andrija nije dugo vladao. Poslednji put se pominje živ 22. septembra 1278. godine, a već 6. novembra se pominje kao pokojnik.

Ladislav i Rudolf

Drugi sukob sa Bohemijom

Rat između Ugarske i Bohemije nastavljen je 13. jula 1277. godine, kada je kralj Rimljana tj. nemački kralj Rudolf I Habzburški, objavio rat Bohemiji i Otakaru. Da savez bude trajniji, Rudolf je obećao da će svoju kćer Klementiju, udati za Andriju. To je Andriji obećavano još od 1274. godine. Herceg je međutim umro neposredno pre venčanja; ali je Ladislav, poslao, Rudolfu, pomoćnu vojsku od 56 000 ljudi i Otakarova vojska je 26. avgusta presretnuta na Moravskom polju, gde je potpuno poražena, a Otakar je ubijen.

Drugi hrvatski građanski rat

Posle te savezničke pobede u Hrvatskoj je nastao opet građanski rat. Gisingovci (ban Nikola, biskup Petar i župan Ivaniš) ustali su protiv Babonića. Uz Baboniće su, međutim, stali moćni Frankopani.

Posle mnogih pljačkanja, paljenja i ubistava, došlo je do oziljskog mira 30. oktobra 1280. godine. Za vreme ovog rata su se smenjivali banovi, koje nije priznavao ceo narod.

Novčić sa likom Ladislava Kumanca

Treći hrvatski građanski rat

Uz to je i kraljeva majka Jelisaveta, vlasnica virovitičke, vukovske i požeške županije, godine 1282. i 1283. nosila naslov: vojvotkinja čitave Slavonije. Ona se zavadila sa zagrebačkim biskupom Timotejem, kome su žitelji Virovitice uskratili desetinu i biskup ih je zbog toga anatemisao.

Sada se na biskupa digla čitava stranka kraljice majke i biskupova imanja su bila uništena, a najgore je prošla Vaška kod Drave, koju je Jelisaveta još 1275. godine prisvojila.

Rat je potrajao 4 godine. Najviše su besneli Gisingovci. Za vreme tih borbi osiromašio je narod u inače bogatoj severnoj Hrvatskoj, a mir je sklopljen 18. novembra 1283. godine, u Virovitici, a potvrdio ga je 7. juna sam kralj Ladislav.

Andrija III Mlečanin

Međutim, je u Veneciji, Stefana Posmrtnog, pretendenta na ugarski presto, nasledio sin, Andrija. Poput svog oca on je nosio titulu herceg čitave Slavonije.

Njegov ujak Albertin Morozini ga je 6. juna 1286. godine oženio Klarom, kćerkom grofa Alberta od Gorice.

Andrija se nadao da će uz pomoć Mletačke republike i Goričke grofivije, doći do vlasti u Ugarskoj.

Prvobitno je našao pristalice, među kojima su bili i Gisingovci, ali već 1287. godine morao je da beži u Austriju, gde je ostao do Ladislavljeve smrti.

Odnosi sa Kumanima i smrt

Ilustracija mrtvog Ladislava u svom šatoru

Kao i njegov otac, Ladislav je bio nemoćan pred silnim plemićima. Vojska im se svela zapravo samo na nepouzdanu vernost nekolicine feudalaca vezanih novim feudima, a oslanjao se i na Kumane. Uglavnom od Kumanske lake konjice sastojala se i njegova vojska od petnaestak hiljada vojnika, sa kojom se pojavio 1278. godine na Moravskom polju, da bi potpomogao pobedu kralja Rudolfa. Ladislav je svojom pomoću doprineo da se u Podunavlju utemelji moć Habzburgovaca, koji su prisvojili nasledstvo Bamberga. Njegovi crkveni i svetovni feudalci, koji su inače bili u oštrom međusobnom sukobu, bili su saglasni da kralja odvoje od Kumana.

Pošto Ladislav nije bio voljan da se, pod pretnjama papske delegacije, suprotstavi „paganskim“ Kumanima, velmože su ga nakratko zatvorile. Konačno su pak iz njegove kumanske pratnje najmili ubice.

Posle istrage papinog legata Ladislav je 1280. godine bio primoran na rat protiv pobunjenih Kumana, koje su, posle bitaka: kod Hodskog jezera (1280/1281) i Hodmeze 1282. godine, napustili Ugarsku.

Pustolovni Ladislav se, naime, ljubakao sa lepim, ali razuzdanim Kumankama. Plemstvo se zgrožavalo zbog nemoralnih kraljevih postupaka. Svoju ženu Jelisavetu je zatvorio u manastir, pa onda prigrlio divlje kumanske običaje. Najzad je papa Nikola IV odlučio da ekskomunicira Ladislava i za ugarskog kralja postavi Karla Martela Anžujskog, koji je bio sin kraljeve sestre Marije i Jelisavetinog brata Karla Hromog.

Godine 1284. ili 1285, de facto kan Zlatne Horde, Nogaj je zajedno sa Talabugom i Kumanima izvršio invaziju Ugarske. Tatari su se podelili u dve trupe. Prva trupa, predvođena Nogajem je napala Erdelj i opljačkala gradove Regin, Kronštat i Bistricu, dok je druga trupa predvođena Talabugom napala sever Ugarske, ali je bila usporena velikim snegovima sa Karpata i poražena kod Pešte, od strane Ladislava. Druga trupa je napadana iz zasede od strane Sekelja za vreme povlačenja i tako je poginulo mnogo Tatara, pa je rat završen tatarskom porazom.

Dana 25. decembra 1289. godine Ladislav je pozvao nižu vlastelu da mu se pridruži u ratu protiv magnata i njihovih stranih pristalica i sledeće godine je došao u Kerešseg, i ulogorio se.

Tri Kumana su, zbog proterivanja njihovog naroda iz Ugarske, 10. jula 1290. godine provalili u kraljev logor i ubili ga, za vreme jedne pijanke.

Hrvatsko-dalmatinski i slavonski banovi

Za vlade Ladislava Kumanca stalno se smenjuju hrvatsko-dalmatinski banovi, kao i slavonski:

Ladislavljev otac je, kad mu je Joakim kidnapovao sina za bana cele slavonije postavio Mojsa, ali je sišao s te pozicije još iste godine.

Tada se za bana pominje Matej Čaka Trenčinski, ali on je sišao sa te pozicije, kada je herceg, ne ban cele Slavonije, postao kraljev brat Andrija, ali Andrija nije imao stvarnu vlast nad Slavonijom. Za vreme njegove vladavine pominju se kao banovi Henrik Gisingovac (1274), Joakim Pektar (1274), Dionizije od Pečuja (1274—1275), Janoš Gisingovac (1275), Toma Hontpazman (1275—1276) i Janoš Gisingovac (1276—1277).

Posle Andrijine smrti ban je postao Nikola Gutkeled (1278—1279), potom Nikola Gisingovac (1279—1281), pa Petar od Pakraca (1281—1283). Kraljeva majka se dokopala te titule 1283. godine, i vladala je do svoje smrti 1290. godine. Titulu bana cele Slavonije je cele Ladislavljeve vladavine nosio pretendent Andrija Mlečanin.

Titule hrvatsko-dalmatinskih banova su pak nosili Joakim Pektar (1272—1277) i Pavle I Šubić (1273—1312), kao uzurpatori, jedan, drugog.

Porodično stablo

16. Bela III

8. Andrija II Arpadović

17. Agnesa od Antiohije

4. Bela IV

18. Berthold, Duke of Merania

9. Gertruda Meranska

2. Stefan V Ugarski

10. Teodor I Laskaris

5. Marija Laskaris

22. Aleksije III Anđeo

11. Ana Komnina Anđelina

23. Eufrosina Dukina Kamaterina

1. Ladislav IV Kumanac

6. Šejhan ili Kotan?

3. Jelisaveta Kumanka

Vidi još

• Kraljevina Dalmacija i Hrvatska (1102—1526)
• Banovina Slavonija

Literatura

• Engel, Pál (2001). The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526. London & New York: I.B.Tauris. 
• Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183. 
• Szoldos, Attila (1998). „Hrvatska i Slavonija u kraljevstvu Arpadovića”. Povijesni prilozi. 17: 287—296. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 

Spoljašnje veze

• Encyclopaedia Britannica. Ladislas IV