Tejmuraz I od Kahetije

Šablon:Infokutija Vladar Tejmuraz I (gruz. თეიმურაზ I) (1589–1663), iz dinastije Bagrationi, bio je gruzijski monarh koji je vladao, sa prekidima, kao kralj Kahetije od 1605. do 1648. i Kartlije od 1625. do 1633. godine. Najstariji sin Davida I i Ketevan, Tejmuraz je proveo veći deo svog detinjstva na dvoru iranskog šaha, gde je postao poznat kao Tamuras Kan. Postavljen je za kralja Kahetije nakon pobune protiv njegovog strica vladara Konstantina I, 1605. Od 1614. godine vodio je pet decenija dugu borbu protiv safavidske iranske dominacije nad Gruzijom, tokom koje je izgubio nekoliko članova svoje porodice i završio život kao šahov zatvorenik u Gorganu u 74. godini.

Svestrani pesnik i poštovalac persijske poezije, Tejmuraz je preveo na gruzijski nekoliko persijskih ljubavnih priča i pretočio lična iskustva svoje duge i teške vladavine u seriju originalnih pesama pod uticajem savremene persijske tradicije.

Mladost

Tejmuraz je bio sin Davida I od Kahetije i njegove žene Ketevan, rođene Bagration-Muhraneli. Kahetija, najistočnija gruzijska država koja je nastala nakon rasparčavanja Kraljevine Gruzije krajem 15. veka, bila je u sferi uticaja iranske dinastije Safavida. Sve do ranih godina 17. veka, kraljevi Kahetije su održavali mirne odnose sa svojim iranskim vladarima, ali su njihova nezavisna spoljna politika i diplomatija sa ruskim carstvom dugo ljutili iranske šahove. Sam Tejmuraz je držan kao politički talac na dvoru Safavida i odrastao u Isfahanu, glavnom gradu Irana, pod starateljstvom šaha Abasa I.

Vratio se kući 1605. godine, nakon što su se hrišćani Kahetijanci, koje je okupila Tejmurazova majka Ketevan, pobunili i zbacili svog muslimanskog kralja, Konstantina koji je ubio svog oca, kralja Aleksandra II od Kahetije, u državnom udaru koji je sponzorisao Iran. Plemići Kahetije tražili su da šah Abas I potvrdi Tejmuraza, koji je bio unuk Aleksandra II, na prestolu. Abas, frustriran pobunom i zaokupljen svojim novim ratom sa Otomanskim carstvom, pristao je na zahtev Kahetijanaca. Tejmuraz je krunisan za kralja Kahetije i započeo je dugu i tešku vladavinu u sukobu sa svojim safavidskim gospodarima.

Pošto je novi monarh još bio maloletan, kraljica Ketevan je privremeno preuzela funkciju regenta i ugovorila 1606. Tejmurazov brak sa Anom, ćerkom Mamije II Gurijelija, princa od Gurije na gruzijskoj obali Crnog mora. Godine 1609. Ana je umrla od tumora na grlu i Tejmuraz se ponovo oženio, uz ohrabrenje šaha Abasa, Horašanom, sestrom Luarsaba II od Kartlije, zapadnog suseda Kahetije, dok se sam šah oženio Tejmurazovom sestrom Helenom.

Iranska invazija

Šah Abas I Veliki.

Kako se Safavidsko-osmanski rat bližio kraju, Abas I je obnovio napore da Gruziju potpunije uvede u svoje carstvo. Njegovi odnosi sa Tejmurazom I brzo su se pogoršali nakon što je kralj Kahetije odbio šahov poziv da dođe u Esfahan. Tejmuraz, kojem je pretila iranska invazija, pokušao je da kupi mir tako što je svoja dva sina Aleksandra i Leona i svoju majku Ketevan kao počasne taoce poslao na šahov dvor 1613. Ovaj potez, međutim, nije uspeo da ublaži pritisak na Kahetiju.

Nakon što su neprijateljstva sa Osmanlijama trenutno prestala 1614. godine kada je iranska vojska bila na vrhuncu, Abas I je poslao svoje trupe protiv gruzijskih kraljevstava. Ovog puta pomogao mu je gruzijski plemić Giorgi Sakadze, sposoban borac koji je ranije uživao veliki uticaj u službi Luarsaba II od Kartlije sve dok ga pretnja po život nije navela da prebegne kod šaha. Iranci su oterali i Tejmuraza i Luarsaba iz svojih oblasti u zapadno gruzijsko kraljevstvo Imeretiju, a Abas I ih je zamenio gruzijskim preobraćenicima na islam. Bagrat VII je postavljen u Kartliji, dok je Kahetija data Tejmurazovom rođaku Isi Kanu. Georgi III od Imeretije, pod osmanskom zaštitom, odbio je da se odrekne izbeglica i šah je uzvratio tako što je Kartliju i Kahetiju predao svojim trupama na pljačku. Tada je Luarsab odlučio da se preda, ali je odbio šahov zahtev da se odrekne hrišćanstva. Abas ga je proterao u Iran i naredio ga ga zadave u Širazu 1622.

Dok je bio u izgnanstvu u Imeretiji 1615. godine, Tejmuraz I se pridružio Georgiju III od Imeretije u slanju pisma ruskom caru Mihailu, obaveštavajući ga o njihovom protivljenju iranskom šahu i tražeći pomoć. Oporavljajući se od smutnog vremena, Rusi, međutim, nisu bili spremni i nisu nameravali da intervenišu u kavkaskim poslovima. Prepušteni sami sebi, kahetski plemići su se okupili iza Davida Jandierija i pobunili se protiv Isa Kana 15. septembra 1615. godine. Pobuna se brzo proširila na Kartliju, a gruzijski plemići su predložili Tejmuraza I za kralja cele istočne Gruzije. Kaznenu iransku ekspediciju pod komandom Ali Kuli-Kana razbile su Tejmurazove snage kod Cicamurija, što je dovelo do toga da je Šah Abas lično predvodio sledeću invaziju 1616. Pobuna je ugušena, a Tejmuraz je ponovo pobegao u zapadnu Gruziju. Kahetija je bila podvrgnuta potpunom razaranju od koga se ovo kraljevstvo nikada nije u potpunosti oporavilo. Kao zvanična istorija vladavine šaha Abasa, Tarikh-e Alam-ara-ye Abbasi proglašava: „Od početka islama nisu se desili takvi događaji ni pod jednim kraljem."

Nekada cvetajući gradovi Kahetije, poput Gremija i Zagemija, smanjili su se u sela i nekoliko naselja je nestalo. Šezdeset do sedamdeset hiljada ljudi je ubijeno, a više od sto hiljada kahetinskih seljaka je deportovano u posede Safavida. Njihovi potomci čine većinu etničkog gruzijskog stanovništva današnjeg Irana, a gruzijski dijalekt se još uvek govori u i oko Ferejdon Šara, pokrajine Isfahan.

Pobunjenički kralj

Giorgi Sakadze

Pismo Tejmuraza I španskom kralju Filipu IV

Tejmuraz je nastavio da traži i iskorišćava rusku i osmansku pomoć protiv Irana i ostao je tačka okupljanja za opoziciju Safavidima, ohrabrujući svoje podanike da odbiju muslimansku zamenu za njega. Šah Abas se osvetio tako što je 13. septembra 1624. mučio do smrti kraljevu majku Ketevan i kastrirao njegove sinove Aleksandra i Leona.

U međuvremenu, guverner Kahetije koga je imenovao Abas I, Pajkar Kan, krenuo je u kampanju da preseli depopulisana područja istočne Gruzije turskim nomadima, što je izazvalo pobunu preostalog gruzijskog stanovništva. Šahov bivši gruzijski saveznik, Giorgi Sakadze, ili Mourav-Beg kako su ga zvali u Iranu, pridružio se pobuni i odveo Gruzijce do pobede nad iranskom vojskom koju je predvodio Karačakaj kan u bici kod Marčopija 25. marta 1625. godine. Sakadze je nastavio da uništava turske migrante i ponovo postavi Tejmuraza kao kralja Kartlije i Kahetije. Šah nije uspeo da slomi ustanak uprkos skupoj pobedi nad Gruzijcima u bici kod Marabde 1. jula 1625. godine. Suočen sa gerilskim otporom u visoravni Gruzije, Abas je priznao pravo pobunjeničkog kralja da vlada.

Gruzijsko plemstvo se, međutim, ubrzo podelilo u dva suprotstavljena tabora. Na jednoj strani su stajali Sakadze i njegovi sledbenici koji su se protivili Tejmurazovoj kontroli Kartlije i nameravali da pozovu imeretskog princa Aleksandra (budućeg kralja Aleksandra III od Imeretije) za novog kralja. S druge strane, Tejmuraz i njegova lojalna kahetinska partija koji su stekli uticajnu pristalicu u Sakadzeovom šuraku i nekadašnjem saradniku Zurabu, eristavi („vojvoda“) od Aragvija. Šah Abas I, sumnjičav prema Sakadzeovoj diplomatiji sa Osmanlijama, takođe je ohrabrio Tejmuraza da zada konačni udarac ambicioznom generalu. Kasnije 1626. godine, rivalstvo među gruzijskim vođama kulminiralo je bitkom na jezeru Bazaleti u kojoj je kraljevska vojska odnela odlučujuću pobedu, oteravši Sakadzea u progonstvo u Carigrad gde je ubijen 1629. nakon što je služio kratku vojnu karijeru pod sultanom Ibrahimom I.

Nakon poraza Sakadzea i smrti šaha Abasa I 1629. godine, Tejmuraz je nastavio da jača svoj autoritet u istočnoj Gruziji. Podsticao je Zuraba od Aragvije da ubije Semajuna Kana, suparničkog kralja Kartlije kojeg je imenovao Iran 1630. godine, a zatim je izvršio atentat na Zuraba, čime se otarasio obojice. Do ranih 1630-ih, Tejmuraz I je stekao manje-više stabilnu kontrolu i nad Kartlijom i nad Kahetijom. Odlučan da eliminiše hegemoniju Safavida nad Gruzijom, Tejmuraz je poslao svog ambasadora Nikoloza Čolokašvilija u zapadnu Evropu i zatražio pomoć od Filipa IV od Španije i pape Urbana VIII. Međutim, vladari Evrope su bili previše uključeni u Tridesetogodišnji rat (1618–1648) da bi bili zabrinuti za sudbinu malog kavkaskog kraljevstva, i ništa nije proizašlo iz ove misije. Objavljivanje prve gruzijske štampane knjige Dittionario giorgiano e italiano („Gruzijsko-italijanski rečnik“; Rim, 1629) Stefana Paolinija i Nikoloza Čolokašvilija bio je jedini rezultat ove epizode.

Kraj vladavine

U međuvremenu, odnosi Tejmuraza sa novim iranskim šahom Safijem progresivno su se pogoršavali. Tejmuraz je 1631. se osvetio planinskim plemenima Dagestana što su se pridružila šahu Abasu u uništenju Kahetije i razorio nekoliko njihovih naselja. Godine 1633. dao je utočište svom šuraku Daudu Kanu, iranskom guverneru (beglerbegu) Gandže i Karabaha gruzijskog porekla, koji je pobegao od šah Safijevog obračuna sa porodicom njegovog brata Imama Kuli Kana, uticajnog guvernera Farsa, Lara i Bahreina. Tejmuraz je odbio da preda begunca i, u potpunosti shvatajući posledice ovog odbijanja, u žurbi je okupio svoje snage. Šah Safi je uzvratio proglašavanjem Tejmuraza svrgnutim i zamenivši ga svojim favoritom, muslimanskim gruzijskim princom Husravom Mirzom (Rostom), koji je igrao važnu ulogu u konsolidaciji Safijeve vlasti nakon smrti Šaha Abasa.

Rostom i njegov drug Gruzijac u Safavidskoj službi, Rustam Kan, predvodili su iransku vojsku u Gruziji i preuzeli kontrolu nad Kartlijom i Kahetijom 1633. Tejmuraz je pobegao u još jedno izgnanstvo u Imeretiju, ali se ponovo nastanio u Kahetiji 1634. Godine 1638, uz Rostomovo posredovanje, Tejmuraz je pomilovan i ponovo potvrđen kao kralj Kahetije od strane šaha. Međutim, nastavio je da traži savez sa Rusijom i položio zakletvu na vernost caru Mihailu 23. aprila 1639. godine, ali ruski protektorat se nikada nije ostvario u praksi.

Godine 1641. Tejmuraz, koji je nameravao da ujedini celu istočnu Gruziju pod svojom vlašću, podržao je zaveru plemića protiv Rostoma, koja je konačno uništila njegove odnose sa vladarom Kartlije. Zavera je propala i kralj Kahetije, koji je već napredovao sa svojim trupama do zidina Tbilisija, Rostomovog glavnog grada, morao je da se povuče. Godine 1648, Rostom je, zajedno sa iranskim snagama, krenuo protiv Kahetije i razbio Tejmurazovu vojsku kod Magara. Izgubivši na bojnom polju svog poslednjeg preživelog sina Davida, Tejmuraz je pobegao u Imeretiju, odakle je uz rusku pomoć nastojao da povrati krunu. Poslao je svog unuka i jedinog naslednika, Iraklija, u Moskvu 1653. godine, a lično je posetio ruskog cara Alekseja u junu 1658. godine.

U međuvremenu, Rostomova spremnost da sarađuje sa svojim safavidskim suverenima donela je Kartliji veliku dozu autonomije i relativnog mira i prosperiteta. Međutim, plemići i stanovništvo Kahetije nastavili su da se okupljaju oko prognanog Tejmuraza u nadi da će okončati svoju potčinjenost Iranu. Da bi jednom zauvek prekinuo otpor u Kahetiji, šah Abas II je oživeo plan da se zemlja naseli turskim nomadima, što je mera koja je podstakla opšti ustanak 1659. godine. Pobunjenici su uspeli da proteraju nomade, ali su ipak morali nevoljno da prihvate šahovu vlast.

Ne mogavši da dobije podršku Rusije za svoju stvar, Tejmuraz je zaključio da su izgledi za povrat krune nikakvi i vratio se u Imeretiju da bi se povukao u manastir 1661, iste godine kada je Rostomov naslednik na prestolu Kartlija, Vahtang V, prešao u zapadnu Gruziju da ustoliči svog sina Arčila za kralja Imeretije. Vahtang V je poslao Tejmuraza u Isfahan i starog gruzijskog bivšeg monarha je časno primio Abas II, ali je bačen u zatvor kada se njegov unuk Iraklije vratio iz Rusije i napravio neuspešan pokušaj da preuzme kontrolu nad Kahetijom. Tejmuraz je umro u zatočeništvu u tvrđavi Astarabad (kasnije Gorgan) 1663. godine. Njegovi ostaci su prevezeni u Gruziju i sahranjeni u manastiru Alaverdi.

Poezija

Književna dela Tejmuraza II obrađuju širok spektar tema i uključuju njegove originalne pesme, kao i prevode i adaptacije sa persijskog. Ovaj kralj-pesnik je imao tako univerzalno znanje o perzijskoj i gruzijskoj književnosti i bio je toliko ponosan na svoje inovacije u gruzijskoj poeziji, da je sam sebe u starosti proglasio za najvećeg pesnika Gruzije i smatrao se superiornijim od proslavljenog srednjovekovnog Gruzijca autora Šota Rustavelija. Iako ovakva tvrdnja nikada nije bila prihvaćena od strane kritičara gruzijske književnosti, nema sumnje da je njegova dvorska i prilično manirska lirika imala izvestan uticaj na gruzijsko pesništvo 17. - 19. veka. Obrazovan na dvoru Safavida, odlično je i tečno govorio persijski, a njegov poetski jezik bio je pun persijskih slika i aluzija, pozajmljenica i frazeologije. Komentarišući svoje interesovanje za persijsku poeziju, napisao je: „Slatkoća persijskog govora me je podstakla da komponujem muziku stihova. Tokom svog prvog stvaralačkog perioda, 1629–1634, kada je bio relativno siguran na svom prestolu, Tejmuraz je preveo i prilagodio sa persijskog romane Lejla i Medžnun (gruz. ოსებზილიხანიანი, Iosebzilikhaniani), Ruža i slavuj (ვარდბულბულიანი, Vardbulbuliani)), i Sveća i moljac (შამიფარვანრვანრვანრვან, Shamiparvaniani).

U drugom periodu, 1649–1656, kada je bio u izgnanstvu na dvoru svog zeta, Aleksandra III Imeretijskog, Tejmuraz je, po sopstvenim rečima, koristio poeziju kao terapiju: „Suze su nemilosrdno tekle kao Nil iz mojih očiju. Da bih to prevazišao, pisao sam s vremena na vreme, bacio sam svoje srce u to." Tejmuraz u svojim pesmama oplakuje uništenje svog kraljevstva, osuđujući „prolazni i perfidni svet“, i oplakuje sudbinu svoje porodice i prijatelja, proklinjući uzrok svoje i narodne nesreće, „krvožednog kralja Persije“.

Tejmurazova najrazrađenija i najbolnija pesma, međutim, bila je njegova prva, Knjiga i strast kraljice Ketevan (წიგნი და წამება ქამება ქეთევაქეთევაქეთევაი სა, ts'igni da ts'ameba ketevan dedoplisa) napisana 1625. godine, sedam meseci nakon što je njegova majka Ketevan stradala u Širazu 13. septembra 1624. godine. Pesma, koja po rečima profesora Donalda Rejfilda dokazuje da „šta god je Gruzija izgubila u kralju, to je i dobila u pesniku“, pod uticajem je srednjovekovnog gruzijskog hagiografskog žanra, slikovito opisuje mučenja kojima je kraljica majka bila izložena nakon što je odbila da sledi naredbu šaha Abasa da se odrekne hrišćanstva. Tejmuraz citira njenu molitvu Svetom Trojstvu i Arhanđelu Gavrilu za snagu da izdrži i ne štedi čitaoca od strahota Ketevaninog pogubljenja. Tejmurazov neposredni izvor bili su očevici događaja, avgustinski misionari iz Irana, koji su doneli kralju ostatke njegove majke. Isti izvor navodi i drugi opis Ketevaninog mučeništva, klasičnu tragediju Katharine von Georgien nemačkog autora Andreasa Grifijusa (1657).

Porodica

Tejmuraz I je bio dva puta oženjen; prvo, 1609. godine, sa Anom, ćerkom Mamije II Gurijelija, princa od Gurije, koja je umrla u roku od godinu dana, a zatim 1612. Horašanom iz ogranka Bagrationi u Kartliji (umrla 1658).

Imao je tri sina i dve ćerke:

Od Ane:

• Princ Leon (Levan) (1606–1624)
• Princ Aleksandar (1609–1620)

Obojicu ih je Abas I uzeo za taoce 1614. i kastrirao u činu osvete 1618. ili 1620. godine. Mladi prinčevi nisu preživeli sakaćenje i umrli su ubrzo nakon toga.

• Princeza Tinatin (1610–1642). Udala se za šaha Safija 1637.

Od Horašane:

• Princ David (1612–1648), stvorio je princa od Muhranija 1627. Poginuo je u borbi sa iranskom vojskom, a dinastiju je nastavio njegov sin Iraklije.
• Princeza Darejan (umrla 1668), udata redom za vojvodu Zuraba od Aragvija (1623), Aleksandra III od Imeretije (1630) i Vahtanga od Imeretije (1661), i ozloglašena po svojoj kontroverznoj ulozi u politici zapadne Gruzije.

Literatura

• Suny, Ronald Grigor (22. 10. 1994). The Making of the Georgian Nation (2nd izd.). Indiana University Press. ISBN 0-253-20915-3. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• David Marshall Lang (1957). The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658-1832. New York: Columbia University Press. 
• Vahušti Bagrationi (Vakhushti Bagrationi) (1745). Istoriя carstva gruzinskogo. Vozniknovenie i žiznь Kaheti i Эreti. Č.1. na sajtu Wayback Machine (arhivirano septembar 5, 2010) Accessed on October 25, 2007.
• Mikaberidze, Alexander (2007). Teimuraz I. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. februar 2016) Dictionary of Georgian National Biography. Accessed on October 25, 2007.
  • Rayfield, Donald (2016). „The Greatest King among Poets, the Greatest Poet among Kings: The Poetry of King Teimuraz I”. Ur.: Günther, Hans-Christian. Political Poetry across the Centuries. Brill. 

Spoljašnje veze

• ქართული ლიტერატურა: მეფე, თეიმურაზ I (A collection of Teimuraz I's poems). National Parliamentary Library of Georgia.