Vlasi (društvena klasa)

Pojam vlasi (grč. βλάχοι, lat. valachi, tur. eflakân) u funkciji socionima predstavlja naziv za posebnu društvenu klasu (stalež) na prostorima jugoistočne Evrope tokom srednjovekovnog i ranog novovekovnog razdoblja. Kao poseban društveni stalež, vlasi se javljaju u južnoslovenskim srednjovekovnim državama i susednoj Kraljevini Ugarskoj, a poseban položaj ove društvene klase je kasnije ozvaničen u Osmanskom carstvu i Habzburškoj monarhiji. Staleške vlahe su najvećim delom činili pravoslavni hrišćani, koji su se pretežno bavili stočarstvom, vodeći nomadski ili polunomadski način života. U etničkom smislu, staleški vlasi su najčešće bili etnički Vlasi (otuda dolazi i naziv staleža) ili Srbi. Poseban društveni položaj staleških vlaha se ogledao u njihovoj poreskoj i katunskoj autonomiji, koja je bila povezana sa posebnim oblicima vojne službe. Tokom poznog srednjovekovnog i ranog novovekovnog razdoblja, u vreme uspostavljanja i učvršćivanja turske vlasti, došlo je do znatnih migracija stanovništva sa vlaškim staleškim statusom. Potom je usledilo postepeno vezivanje staleških vlaha za oblasti u kojima su bili nastanjeni, uz prelazak sa migratornog na sedelački oblik života i privređivanja. Pošto je u okvirima vlaškog staleža po osnovu zajedničke pripadnosti pravoslavlju došlo do postepenog spajanja etničkih Vlaha sa Srbima, pojam vlasi se u Habzburškoj monarhiji tokom vremena ustalio ne samo kao znaka za društvenu klasu, već i kao kolokvijalni naziv za Srbe, tako da su i pojedine oblasti, kao na primer Mala Vlaška u Slavoniji, dobile vlašku odrednicu upravo zbog znatnog prisustva Srba koji su pripadali vlaškom staležu.

Porijeklo staleža

Nakon osmanskog osvajanja srpskih i susednih oblasti, etnički Vlasi, koji su većim delom bili pravoslavne, a manjim i rimokatoličke vjeroispovijesti, i još uvijek u velikoj mjeri bili nomadsko i polunomadsko pastirsko stanovništvo, igrali su dvostruku ulogu u odnosima sa novim osmanskim vladarima. Iako su neki pravoslavni vlasi i dio rimokatoličkih vlaha iz Bosne i Zete izbjegli prije dolaska Osmanske vojske u hrišćanske zemlje na zapadu (npr. Dubrovnik, Hrvatska itd.); oni koji su ostali, i pravoslavni iz unutršnjosti i rimokatolički iz zapadne Hercegovine i primorske Zete, spremno su dočekali novo stanje, pošto su osvajači imali ogromno tržište za njih i njihovu stoku, a obećali su da će unaprijediti njihov društveni položaj. Na taj način je podstaknuta posebna saradnja između Turaka i vlaha, koji će zauzvat zadržati svoju religiju (osim nekolicine, koji su većinom bili članovi visokog društva, a koji su na islam prešli kako bi sebi i svojoj porodici osigurali posebne privilegije i istaknute administrativne položaje od osmanskih vlasti), a postaviti se u sultanovu službu; sve ovo je omogućilo da vlasi mogu formirati značajnu privilegovanu klasu unutar miletskog sistema Osmanskog carstva, uporedo sa klasom raje, za više do jednog vijeka. Dodatno, sa početkom osmanske vladavine, u okvor ove društvene klase dolazi i drugo etičkim Vlasima slično (polunomadsko pastirsko/stočarsko) stanovništvo, kao što su pravoslavni Srbi, koji su takođe služili kao vojnuci i martolozi, tokom 16. vijeka, u velikom broju, zajedno sa etničkim Vlasima.

Služba

Tokom rane istorije Osmanskog carstva na Balkanskom poluostrvu, postojala je društvena klasa vlaha sa prostoru današnje Srbije i u oblastima Makedonije, sačinjena od hrišćana koji su služili kao pomoćne snage i imali su ista prava kao muslimani.

Zbog svog iskustva u prevozu robe i veštine i brzine kojom su se kretali planinskim oblastima; Turci su počeli da ih koriste kao pomoćne trupe (vojnuci), čime im je povjeren prevoz vojnih sredstava, sprovođenje špijunskih operacija i brzih pljačka-palež prepada na neprijateljskoj hrišćanskoj zemlji, kao i patrola planinski klisurama i granicama uopšte. Dodatno, oni su uvijek pratili osmanske snage u njihovim pohodima širom Balkana, sve do sjevernozapada, i to cijele zajednice; zajednice namjenjene za popunjavanje novoosvojenih područja kao granična vojna kolonija, zvane katun ili džemat (koja se sastojala od oko 20—50 domova); na čelu zajednica se nalazio katunar ili primikur. Oni su takođe formirali važne i veoma brojne hrišćanske vojne garnizone (martolozi) vezane za Osmansku vojsku, u novoosvojenim gradovima. U zamjenu za njihove regularne dužnosti, dobijali su privilegije koje su bili zabranjene svim drugim zimima prema šerijatu; npr. pošto su služili regularno kao osmanske pomoćne snage, bilo im je dozvoljeno da nose oružje ili da jašu konje. Nagradne privilegije su proširene i na ekonomsku sferu; ove zajednice su u velikoj mjeri bile oslobođene plaćana poreza, ali su jednom godišnje plaćali zakup svog domaćinstva jednim zlatnim dukatom ili florinom, pa su zbog toga postali poznat i kao „dukat vlasi” ili „florin vlasi” (tur. Filurîci Eflakân). U isto vrijeme, veliki zemljoposjednici Turci i Sloveni muslimani (spahije i timari) su sa sobom vodili značajan broj ovih vlaha, kako bi obrađivali njihovu zemlju.

Slabljenje

Međutim, vremenom, sa centralizacijom i promjenom državne strukture, ekonomskog sistema i vojne organizacije, mnoge službe za koje su Osmalnije koristile vlahe postale su suvišne. Kao rezultat toga, 20-ih godina 16. vijeka počela je vlaška sedentrarizacija i smanjenje njihovih privilegija. Do kraja 16. vijeka, ove privilegije rezultirale su time da je većina društvenog statusa vlaha bila jednaka onoj filuričija, a kasnije i obične raje. Na kraju, odjek osmanskog poraza kod Siska 1592. godine, bio je okidač za gubitak povjerenja staleških vlaha u tursku vlast i podstakla je prelazak mnogih Srba i etničkih Vlaha na habzburšku stranu (vidi: Banatski ustanak). Taj migracioni proces je poprimio znatne razmere tokom 16. i 17. veka.

Porezi

Staleški vlasi su imali poreske olakšice pod vizantijski i srpskim vladarima u zamjenu za vojnu službu i to se nastavilo pod osmanskom vlašću. Umjesto nekih uobičajenih poreza, plaćali su posebni „vlaški porez” (tur. Rüsûm-i Eflakiye): jednu ovcu i jedno jagnje iz svakog domaćinstva na Đurđevdan svake godine. S obzirom da su imali različite poreze, vlasi su u defterima bili upisani na poseban način. Pojedine karakteristike pravno-ekonomskog položaja staleških vlaha iz srednjovekovnog razdoblja prenele su se i na razdoblje turske vlasti.

Vidi još

• Vlasi u srednjovekovnoj Srbiji
• Vlaški zakoni
• Vlaški statuti
• Vojska Osmanskog carstva
• Vojnuci
• Martolozi
• Derbendžije
• Raja
• Džizija
• Filurija

Literatura

• Aleksić, Vladimir (2011). „Medieval vlach soldiers and the beginnings of Ottoman voynuks”. Belgrade Historical Review. 2: 105—128. 
• Amedoski, Dragana; Garić-Petrović, Gordana (2012). „Vlasi nahije Petruš u popisu vlaha Smederevskog sandžaka iz 1528. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 33: 113—141. 
• Bojanić-Lukač, Dušanka (1966). „Jedan rani kanun za vlahe Smederevskog sandžaka”. Vesnik Vojnog muzeja. Beograd (11-12): 147—160. 
• Bojanić-Lukač, Dušanka (1971). „Vlasi u severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni”. Istorijski časopis. 18: 255—269. 
• Gavrilović, Danijela (2003). „Elements of Ethnic Identification of the Serbs” (PDF). Facta Universitatis. Series: Philosophy, Sociology and Psychology. 2 (10): 717—730. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281. 
• Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Dabić, Vojin S. (2010). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 27. 05. 2019. 
• Đuran, Goran (2012). „Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini”. Zapisi: Godišnjak Istorijskog arhiva Požarevac. 1 (1): 87—91. 
• Zirojević, Olga (1974). Tursko vojno uređenje u Srbiji (1459-1683). Beograd: Istorijski institut. 
• Isailović, Neven (2017). „Legislation Concerning the Vlachs of the Balkans Before and After Ottoman Conquest: An Overview”. State and Society in the Balkans Before and After Establishment of Ottoman Rule. Belgrade: The Institute of History. str. 25—42. 
• Kursar, Vjeran (2013). „Being an Ottoman Vlach: On Vlach Identity(ies), Role and Status in Western Parts of the Ottoman Balkans (15th-18th Centuries)” (PDF). OTAM. Ankara. 34: 115—161. 
• Mandić, Dominik (1980). Hrvati i Srbi, dva stara različita naroda (na jeziku: hrvatski). Ziral, zajednica izd. Ranjeni labud. Pristupljeno 16. 12. 2018. 
• Miljković, Ema (2010). „Vlasi u domaćoj istoriografiji (1960-2010)”. Braničevski glasnik. 7: 3—23. 
• Miljković, Ema (2010). „Vlasi u Smederevskom sandžaku u drugoj polovini 15. i prvoj polovini 16. veka (s posebnim osvrtom na vlahe Braničeva)”. Braničevski glasnik. 7: 49—68. 
• Mutavdžić, Predrag (2008). „O etnonimu Vlasi u značenju Srbi” (PDF). Zbornik Matice srpske za slavistiku. 74: 297—302. 
• Sugar, Peter F. (1996) [1977]. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. Seattle: University of Washington Press. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Hrabak, Bogumil (1988). „Vlaška i uskočka kretanja u severnoj Dalmaciji u XVI stoleću”. Benkovački kraj kroz vjekove. 2. Zadar: Filozofski fakultet. str. 107—258. 
• Hrabak, Bogumil (1990). „Vlasi starinci i doseljenici u porečju Zapadne Morave (do 1570. godine)”. Zbornik Narodnog muzeja u Čačku. 20: 5—46. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine.