Godišnji običaji

Godišnji običaji, magijsko obredno ponašanje određene grupe ljudi u cilju obezbijeđivanja zdravlja i opšte sreće, a posebno plodnosti usjeva i stoke, koje se ponavlja u intervalima od jedne godine.

Uopšte o godišnjim običajima i njihovom nastanku

Poslije povremenih i sporadičnih dešavanja u prirodi koje je rani čovjek primjećivao i pamtio (kiša, suša, hladnoća, vjetar), počeo je da primjećuje i razumijeva ciklične — periodične stalne promjene, koje su se ponavljale u pravilnim vremenskim intervalima (dan i noć, smjena godišnjih doba...). Narastao do kruga, jednog od osnovnih principa poznatog univerzuma rani čovjek je obezbijedio svoje sigurno sazrijevanje. Primjećene zakonomijernosti u ponavljanju određenih prirodnih dešavanja, i čovjekova fatalna zavisnost o njima, natjerale su ga i na prva stalna reagovanja. Zato su nastala razna magijska obredna ponašanja kojima je pokušavao da udobrovolji i učini sebi naklonjenijim protivne sile koje nije razumijevao. Tako su stvorena prva pravila ponašanja koja je ponavljao u intervalima od godine dana, a koja su nazvana „Godišnji običaji“.

Po mišljenju Špire Kulišića većina običaja nastala je u okvirima jednog izrazito agrarnog društva i njegovih potreba. Tako nastaju prvi ciklični običaji vezani za interval od godine dana, tzv. godišnji običaji koji se ponavljanjem legalizuju i legitimizuju u čovjekovom ponašanju.

Godišnji običaji, kao i uopšte običaji ponašanja ljudi, datuju još iz arhaičnih paganskih vremena. Običaji nisu nastali naređenjem, dekretom, niti nečijom slobodnom voljom, oni su direktan refleks na praksu i snalaženja primitivnog čovjeka u njoj.

Godišnje običaje srećemo kod svih naroda. I ma kako su običaji narodni, to nikako ne znači da su i nacionalni proizvod. Prije bi se moglo reći da su narodni običaji u stvari ljudski običaji. Njih proizvode i određuju:

• podneblja — geografska pripadnost (otuda je velika sličnost u običajima svih naroda u istom podneblju),
• religijske ideologije — one paganske običaje prihvataju, kanonizuju i nastavljaju, pri tome dodajući određene različitosti koje i čine pojedinačne narodne običaje istog podneblja specifičnim i donekle različitim.

Znači, godišnji običaji, koje karakterišu mađijski običaji, nastaju u uslovima arhaične lovačko-skupljačke privrede i poljoprivrede, koji su imali za cilj da utiču na uspjeh u lovu, zemljoradnji i stočarstvu, kao i na plodnost polja, stoke, zdravlje i sreću ukućana. Kako su i religije dovoljno životne u odgovoru na shvatanja formiranja ljudske prakse prema prirodi, tako su i prihvatile mnoge paganske običaje vezavši ih za pojedina svoja pravila. Pravoslavna crkva je kod Srba mnoge narodne običaje i kanonizovla, tako da je njen značaj u čuvanju narodne tradicije, koliko god je ona nju mijenjala i modifikovala, bio presudan.

Godišnji običaji kod Srba i njihova podjela

Godišnji običaji kod Srba po etnologu Petru Kostiću kao i po mnogim drugim dijele se na:

• Zimski običaji vezani su za zimu koja po narodnom vjerovanju počinje od Mitrovdana (8. novembar) i traje do Mladenac (22. mart). U nekim krajevima se kaže da zima počinje od Svetog Mrate (24. novembar), opet u nekim drugim da počinje od Andrijevdana (13. decembar).
  • Praznici i običaji u vezi sa životinjama. U gotovo svim krajevima u kojima žive Srbi postojali su godišnji običaji vezani za životinje. Porijeklo ovih običaja je svakako totemističko. Vezano je za period stočarske proizvodnje. U periodu od Sv. Andreje (13. decembar) do Sv. Save (27. januara) vukovi su najopasniji po stada stoke jer se tada „jate“ — pare, a kako se to vrijeme u nekim krajevima naziva „prosinac“, ovi dani su nazvani „Prosjenac“ ili „Prošjenac“ i zadržali su se u nazivu mjeseca decembra i januara. Stvorili su određene običaje i pravila ponoašanja ljudi u njima.
  • Djetinjci Tri nedelje prije Božića su Djetinjci. Roditelji tada vezuju djecu i daju im poklone.
  • Materice Dvije nedelje prije Božića su Materice. Ova slava se naziva „Ženska“. Djeca vezuju majku a ona se otkupljuje poklonima.
  • Očevi Nedelju prije Božića su Očevi. Ovo je „Muška slava“. Djeca i majka vezju očeve, a oni se takođe otkupljuju poklonima. Sve ove magijske igre veličaju značaj veze u porodici, posebno pripemajući značaj nastupajućeg Božića.
  • Božić
    • Unošenje badnjaka i slame u kuću
    • Badnja večera
    • Božićna pečenica
    • Životinjski i ljudski polažajnik
    • Obredni hlebovi
  • Krstovdan
  • Bogojavljenje
  • Poklade
• Proljećni običaji
  • Uskrsni običaji
  • Đurđevdan
  • Jeremijin dan
  • Spasovdan
  • Duhovi – trojice
  • Zavetine
• Ljetnji običaji
  • Vidovdan
  • Ivanjdan
  • Petrovdan
  • Zaštita od groma, nepogode i vetra
  • Preobraženje
• Slavski godišnji običaji obuhvataju sve slave. (vidi: Spisak krsnih slava).