Doniranje embriona
Doniranje embriona je posebnim medicinskim i pravnim propisima regulisano ljudsko pravo na transfer embriona koji je nastao od reproduktivnih ćelija nekog drugog para, a ne recipijenta i njenog partnera.[1][2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
U prošlosti žena je jedino mogla da ostane trudna i da rodi dete, samo sa sopstvenim jajnim ćelijama. To je ograničavalo žene, koje su zbog broja godina ili iz nekog drugog medicinskog ili genetskog razloga ostale bez svojih vlastitih reproduktivnih ćelija, da postanu majke, odnso ostvare trudnoću i da rode sopstveno dete. Takođe i za žene koje su nosioci nekih ozbiljnih i naslednih bolesti, a koje nisu želele da je prenesu na svoje potomstvo, ostajale su bez potomstva.[3]
.jpg)
Oblast medicinski asistirane reprodukcije počela je da se razvija pre više od pola veka, i do danas su njene mogućnosti postale izuzetno velike i sve raprostranjenije.
Na ovu problematiku među prvima u svetu ukazao i dr Petar Radović, još 1967. godine na Petom kongresu ginekologa akušera u Sidneju, kada je govorio o mogućnostima transplantacije oplođene jajne ćelije u humanoj reprodukciji, odnosno podrazumevala mogućnost da muškarac dobije svoje biološko dete, dok bi njegova supruga imala ulogu gestacijske majke.[4][5] Naime, njegova ideja je podrazumevala pronalaženje donora jajne ćelije, a zatim inseminaciju genetskim materijalom muškarca čija žena je neplodna. Nakon toga, izvršio bi se transfer oplođene jajne ćelije u telo žene koja ne može prirodnim putem da ostane u drugom stanju.[4]
Međutim kako se navodi u svim enciklopedijama, sve je počelo od Roberta Edvardsa i Patrika Steptoa, koji s neizostavno i istovremeno pominju kao prvi naučnici koji su uspeli da, sada već previše puta upotrebljenu, sintagmu „beba iz epruvete“, realizuju 25. jula 1978. rođenjem deteta. Ovaj ogroman korak u nauci i čovečanstvu koji se pripisuje Roberte Edvardsu i Patriku Steptonu, potvrđen je 2010. godine, dodelom Nobelova nagrada za medicinu ili fiziologiju profesoru Robertu Edvardsu (ali ne i Steptou, jer se Nobelova nagrada ne dodeljuje posthumno) za razvoj „in vitro” fertilizacije.[4]
Uvođenjem novih Zakona o BMPO u mnogim zemljama sveta uključujući i Srbiju od 2017. godine omogućena je donacija janih ćelija, odnosno embriona.[6]
Opšte razmatranja[uredi | uredi izvor]
Svaki vid reprodukcije, pa samim tim i doniranje embriona može se smatrati kolaborativnim činom, jer u ovom postuku učestvuju uglavnom bar dva lica. Tako je izraz „kolaborativna reprodukcija“ naročito podesan u slučajevima kada se radi o postupcima koji zahtevaju učešće trećih lica, bez obzira da li je u pitanju donirana jajna ili semena ćelija ili se radi o doniranju embriona.[1]
Kako iz određenih medicinskih razloga, pojedina lica svoju želju za potomstvom mogu ostvariti samo uz pomoć doniranog genetskog materijala, ova želja, može se smatrati i sastavni delom lečenje steriliteta.[7]
Vrste donacije[uredi | uredi izvor]
- Donacije jajnih ćelija
Program donacije jajnih ćelija, pod uslovom da je davalac jajnih ćelija dao pismeni pristanak za darivanje, preporučuje u sledećim slučajevima:[3]
- preuranjena menopauza,
- serija neuspešnih pokušaja vantelesne oplodnje
- istorija pobačaja
- istorija lošeg kvaliteta janih ćelija
- istorija naslednih bolesti
- nepostojanje odgovora ili slabog odgovora jajnika na stimulaciju žene preko 40 godina
- nepostojanja jajnika
- Donacije spermatozoida
Davalac semenih ćelija je muškarac, koji je dao pismeni pristanak za darivanje, semene ćelije koja će biti upotrebljavana za oplodnju žene koja nije njegova supruga, odnosno vanbračna partnerka.[3]
Doniranje spermatozoida (semenih ćelija muškarca) kao drugi tip vantelesne oplodnje zasnovan na korišćenjem spermatozoida anonimnog donora, najčešća je indikacikovano kod:
- Azoospermija — bez obzira na njeno poreklo.
- Nasledne bolesti — u porodici, odnosno u slučajevima kada se u porodičnoj anamnezi muškarca dijagnostikuju nasledne bolesti koje se mogu preneti na potomstvo.
- Donacija embriona
Kod određenog broja parova se zbog raznih indikacija, npr. kod parova kojima je u isto vreme potrebna donacija jajne ćelije i donacija spermatozoida, odnosno u u najtežim kombinovanim slučajevima neplodnosti podesnija je donacija embriona.
Zakonom o BMPO u Republici Srbiji predviđen je strog biomedicinski i pravno-etički okvir i definisano je da jedan par davaoca može embrione darovati isključivo jednom primaocu, u jednom ili u više ponovljenih postupaka. Ovo pravilo je uvedeno zbog postojanja velike verovatnoće ukrštanja i susretanja “polubraće”/”polusestara” u državama sa malim brojem stanovnika. Po ovom Zakonu, nije moguće osporavanje očinstva ili majčinstva dece koje su dobijene postupkom vantelesne oplodnje doniranim embrionom.[3]
Program donacije embriona preporučuje se u sledećim slučajevima:[3]
- Preuranjena menopauze
- Serije neuspešnih pokušaja vantelesne oplodnje
- Istorije pobačaja
- Istorije lošeg kvaliteta reproduktivnih ćelija
- Istorije naslednih bolesti
- Nepostojanja odgovora ili slabog odgovora jajnika na stimulaciju
- Žene preko 40 godina
- Nepostojanja jajnika
- Azoospermija...
Kao najčesti davoci embriona u praksi su
- Supružnici davaoci embriona, koji su odustali od korišćenja svojih embriona
- Vanbračni partneri koji su odustali od korišćenja svojih embriona.
Takvi davoci embriona su nastali u postupku homologne oplodnje, nakon što su odlučili da ne žele više da ih koriste za sopstvenu oplodnju.[3]
Davaoci embriona, isto kao idavaoci jajnih ćelija i smpermatozoida moraju dati pismeni pristanak za upotrebu svog embriona u oplodnji drugih supružnika, odnosno vanbračnih partnera, ili žena koja žive same.
Pravne i druge dileme[uredi | uredi izvor]
Iako reproduktivna sloboda, samo po sebi na izvestan način kolaborira sa pravom na reprodukciju, doniranja embriona izaziva brojna moralna, etička i pravna pitanja, sobzirom da se u reprodukciju, uključuju treća lica, koja kasnije prema detetu neće imati nikakva prava i obaveze. Ta činjenica može biti sporna jer ugrožava prava deteta, mogućnošću da dete bude povezano sa više lica, „pa čak i da genetski bude povezano sa tri lica”,[1] od kojih će se dvoje starati o njemu, što samo po sebi kada su u postupak bila uključena i druga lica, može dovesti u pitanje pojedina prava deteta.
U zavisnosti od problema, odnosno da li je neplodnost ustanovljena kod žene ili muškarca, postupak medicinski asistirane reprodukcije (akronim MAR) obavlja:[8]
- doniranim jajnih ćelija,
- doniranjem semenih ćelija,
- istovremenim doniranjem i jajnih i semenih ćelija, tako da se u tom slučaju radi o donaciji embriona.[1]
| Država | Ograničenje u godinama | Samo medicinske indikacije | Parovi isključivo | Ekskluzivno
heteroseksualni |
|---|---|---|---|---|
| Austrija | Nema | Da | Da | Da |
| Belgija | Striktno < 45 | Ne | Ne | Ne |
| Danska | Striktno < 45 | Ne | Ne | Ne |
| Finska | Nema | Ne | Ne | Ne |
| Francuska | Nema jasnih granica (reproduktivni period) | Da | Da | Da |
| Nemačka | Nema | Da | Da | Da |
| Grčka | Striktno < 50 | Ne | Ne | Ne |
| Mađarska | Nema | Ne | Ne | Da |
| Italija | Nema jasnih granica (reproduktivni period) | Da | Da | Da |
| Holandija | Striktno < 45 | Da | Ne | Ne |
| Portugalija | Nema | Da | Da | Da |
| Španija | Nema | Ne | Ne | Ne |
| Švajcarska | Nema jasnih granica (reproduktivni period) | Da | Da | Da |
| Švedska | Nema jasnih granica (reproduktivni period) | Da | Da | Ne |
| Velika Britanija | Nema | Ne | Ne | Ne |
Pravna regulativa doniranja embriona u Srbiji[uredi | uredi izvor]
Zakonom o biomedicinski potpomognutoj oplodnji omogućeno je parovima u Republici Srbiji uvoz, odnosno izvoz reproduktivnih ćelija i embriona pod kontrolisanim uslovima (prema strogim pravilima o kvalitetu u biomedicinski potpomognutoj oplodnji, čime su stvoreni uslovi da građani Republike Srbije mogu biti davaoci svojih reproduktivnih ćelija (jajnih ćelija i spermatozoida) i embriona.[3]
Takođe po ovom zakonu građani Srbije mogu učestvovati i u postupku sa darovanim reproduktivnim ćelijama i embrionima, po kome je prema ovom Zakonu...„darovanje reproduktivnih ćelija i embriona jedan nesebičan i dobrovoljan čin, i da se on ne naplaćuje.[3]”
Kada u postupku biomedicinski potpomognute oplodnje nije moguće koristiti sopstvene reproduktivne ćelije jednog od supružnika, odnosno vanbračnog partnera, jer nema izgleda da bi do začeča moglo doći uz upotrebu sopstvenih reproduktivnih ćelija, kada su drugi postupci biomedicinske potpomognute oplodnje bili neuspešni, odnosno kada je to potrebno radi sprečavanja prenošenja teške nasledne bolesti na dete, u postupku biomedicinski potpomognute oplodnje mogu se upotrebiti darovane reproduktivne ćelije.[3]
| Postupak | Sadržaj aktivnosti, prikupljenih podataka |
|---|---|
| Podaci o davaocu reproduktivnih ćelija i embriona |
|
| Podaci o primaocu embriona |
|
| Podaci o darovanim reproduktivnim ćelijama, tkivima i embrionima |
|
| Pravno i psihosocijalno savetovanje |
|
| Podučavanje lekara |
|
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Sandra Samardžić, Prava deteta u oblasti medicinski asistirane reprodukcije, Doktorska disertacija. Pravni fakultet Novi Sad, 2018. str.105-110.
- ^ Kovaček Stanić, Gordana, Legislativa o ljudskoj reprodukciji uz biomedicinsku pomoć, Pravni fakultet u Novom Sadu, 2008.
- ^ a b v g d đ e ž z „Donacija reproduktivnih ćelija i embriona – kome, kada i zašto?”. Šansa za roditeljstvo rs. 22. 5. 2017. Pristupljeno 23. 1. 2020.
- ^ a b v Sandra Samardžić, Prava deteta u oblasti medicinski asistirane reprodukcije, Doktorska disertacija. Pravni fakultet Novi Sad, 2018.
- ^ Ljiljana Mirković, Miomir Krstić, Dragoljub Pantović, Budimir Pavlović, Vojislav Žižić, Ideja Petra Radovića o transplantaciji oplođene jajne ćelije u humanoj reprodukciji, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, 7-8/2002, 290-292.
- ^ Ninković, Radoslav/Kandić-Popović, Zorica Medicinsko-pravni aspekti vantelesnog oplođenja, ICN Galenika, Beograd, 1995.
- ^ Kovaček Stanić, Gordana, Sandra Samardžić, Novi oblici porodice: medicinski asistirana reprodukcija, Pravni život, br. 10, tom II, 2017, 139-154.
- ^ Kovaček Stanić, Gordana, Sandra Samardžić, „Subjekti artificijelnih reproduktivnih tehnologija i njihova prava u primeni ovih postupaka (preimplantaciona genetska dijagnostika)“, Pravni život, 10/2016, 57-72
- ^ Artur Bjelica Komparacija politika vantelesne oplodnje u Srbiji i drugim Evropskim zemljama, ISSN 0350-2899. - God. 42, br. 4 (2017), str. 236-244.
- ^ Berg Brigham K, Cadier B, Chevreul K. The diversity of regulation and public financing of IVF in Europe and its impact on utilization. Hum Reprod 2013;28(3):666–75.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
 | Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja). |
