Kanun (Albanija)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Kanun (gegski albanski Kanû/-ja, drugi nazivi na albanskom: doke, zakon, venom, usull, itifatk, adet, sharte, udhë, rrugë)[1] skup je albanskih tradicionalnih običajnih zakona, koji su usmjeravali sve aspekte albanskog plemenskog društva.[2]

Najdalje u posljednjih pet vijekova do danas, albanske običajne zakone održavale su u životu usmena predanja plemenskih starješina. Uspjeh u njihovom očuvanju isključivo kroz usmena predanja naglašava njihovu univerzalnu otpornost i pruža dokaze o njihovom vjerovatno drevnom porijeklu.[3] Snažni predhrišćanski motivi pomiješani sa motivima iz hrišćanskog doba odražavaju raslojavanje albanskog običajnog prava kroz različita istorijska doba.[4] Vremenom su albanska običajna prava doživjela svoj istorijski razvoj, mijenjana su i dopunjavana novim normama, u skladu sa određenim zahtjevima društveno-ekonomskog razvoja.[5] Besa i čast su od velikog značaja u albanskom običajnom pravu kao kamen temeljac ličnog i društvenog ponašanja.[6]

Prvu poznatu kodifikaciju albanskog usmenog običajnog prava objavila je osmanska administracija u 19. vijeku.[7] Nekoliko regionalnih albanskih običajnih zakona je prikupljeno i objavljeno tokom 20. i 21. vijeka, uključujući Kanun Leke Dukađina, Kanun Skenderbega i Kanun Laberije. Tokom komunističke vlasti, u Albaniji je ukinula običajno pravo. Međutim, sprovođenje običajnog prava je vraćeno nakon kolapsa državnih institucija u Albaniji i Kosovu i Metohiji tokom devedesetih godina 20. vijeka.[8] U Albaniji je primjerna običajnog prava posebno uočljiva u pitanjima koja se odnose na imovinsko pravo.[9]

Naziv[uredi | uredi izvor]

Izraz kanun potiče od grčke riječi κανών (kanon), što između ostalog označava nešto po čemu treba suditi; pravilo, zakonik ili opšte načelo,[10] a prenijeta sa grčkog na arapski, a zatim na rani turski jezik.[11] Izraz je rasprostranjen tokom osmanske vladavine.[12] Bilo je toliko široko korišćeno među Albancima da kada je nešto bilo legalno, govorilo se da je „kanun”,[13] a kada nešto nije legalno onda „kanun ne dozvoljava”. Običajno pravo se zvalo „kanun”.[14] Marija Amelija fon Godin je mislila da su Osmanlije dale naziv kanun i da je albanski naziv Lek (lat. lex) tek kasnije shvaćeno kao vlastito ime koje se pripisuje kasnosrednjovjekovnom plemiću iz porodice Dukađin.[15]

Osim izraza kanun, korišćene su i druge riječi turskog ekstrakta (usul, itifak, adet, šarte) ili u albanskoj perifrazi put ili putanja (rrugë ili udhë).[15] U Martanešu ili Čermeniku je poznat kao „kanun”,[16] u Toskeriji je poznat kao „Kanun Adeta”, u Laberiji „Šart Idriza Sulje”,[17] u Bregu „Otvor Himerin” (alb. Venomet e Himarës),[18] dok se u Debru, Kurbinu, Bendi i Tamadi naziv „zakon” (pozajmljeno iz slovenskih jezika).[19]

Prema Ekremu Čabeju,[20] Martinu Camaju[21] i Mihaelu Šmit-Nekeu, najstarija albanska riječ po kojoj je poznato običajno pravo bila je doke,[22] koja u prevodu znači „običaj”, „navika” ili „predanje”.[23]

Porijeklo[uredi | uredi izvor]

Raslojavanje albanskog usmenog običajnog prava kroz različite istorijske epohe ogleda se u njegovim snažnim predhrišćanskim motivima pomiješanim sa motivima iz hrišćanskog doba; identifikovani su sljedeći slojevi: preindoevropski, indoevropski, starogrčki, starorimski, opšti balkanski i osmanski.[4]

Neki naučnici su albanski Kanun definisali kao skup tradicija koje su manje-više drevne i rasprostranjene na Balkanu i području Sredozemlja, ali ga treba posmatrati nezavisno kao „običajni zakonik i normativno nasljeđe” naroda koji je, na osnovnog društvenog smisla, stvorio pravni sistem koji je bio autonoman od zakona koji su sprovodili različiti osvajači. Drugim riječima, može se definisati kao „ustav” društvenog sistema bez državnosti.[24]

Albanski Kanun sadrži nekoliko uobičajenih koncepata koji potiču od paganskih vjerovanja, uključujući posebno kult predaka, animizam i totemizam, koji datiraju mnogo prije perioda Leke Dukađina.[25] Upoređujući planinski Kanun sa Ilijadom i Odisejom, japanski naučnik Kazuhiko Jamamoto je zaključio da su osnovni etnički koncepti društvene strukture bez državnosti Homerovog doba — „vjera”, „čast”, „krv”, „osveta”, „hrana” i „gost” — isti kao uobičajeni koncepti albanskog plemenskog društva.[26]

Britanski antropolog i pisac Idit Daram sugeriše da Kanun vjerovatno datira iz kulture bronzanog doba.[27] Drugi naučnici sugerišu da sadrži elemente iz indoevropskih preistorijskih epoha.[28] Drugi opet pretpostavljaju da može proizaći iz drevnih ilirskih plemenskih zakona.[29]

Najmanje u posljednjih pet vijekova pa sve do danas, Kanun su u životu održale samo usmeno albanske plemenske starješine. Uspjeh u njegovom očuvanju isključivo kroz usmene sisteme naglašava njegovu univerzalnu otpornost i pruža dokaze o njegovom vjerovatno drevnom porijeklu. U svojoj kodifikaciji Kanuna Stefan Gečov je dodao fusnote vezane za rimsko pravo, a raniji autohtoni pravni sistem koji je preživio rimsku vlas može se vidjeti u doke.[3]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Martucci 2017, str. 78–81.
  2. ^ Cook 2001, str. 22; Galaty 2002, str. 113–114.
  3. ^ a b Galaty 2018, str. 101–102.
  4. ^ a b Trnavci 2010, str. 205.
  5. ^ „Zhvillimi historik e kanunit”. kanunilaberise.tripod.com (na jeziku: albanski). Pristupljeno 22. 1. 2022. 
  6. ^ Gawrych 2006, str. 115.
  7. ^ Lek Dukagin Kanunu 1872, str. 1; Hetzer 1980, str. 27.
  8. ^ Reinkowski 2005, str. 138–139.
  9. ^ Bardhoshi 2013, str. 73.
  10. ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert. „κα^νών - A Greek-English Lexicon”. www.perseus.tufts.edu (na jeziku: engleski). Perseus. Pristupljeno 3. 9. 2022. 
  11. ^ Todorova 2004, str. 111.
  12. ^ Vlora 2010, str. 64–65.
  13. ^ Martucci 2017.
  14. ^ Hasluck 2015, str. 14–15.
  15. ^ a b Reinkowski 2005, str. 129.
  16. ^ Hasluck 2015, str. 118.
  17. ^ Dojaka 1979, str. 10; Martucci 2010, str. 20.
  18. ^ Habazaj, Albert (2015). Krahina e Himarës në studimet albanologjike të prof. Dr. Jup Kastratit. Vlorë. 
  19. ^ Omari 2012, str. 323–324.
  20. ^ Martucci 2010, str. 16: "Secondo Eqrem Çabej, oltre ai termini sopra elencati, veniva utilizzato anche un altro vecchio termine per indicare il diritto consuetudinario albanese, doke, che veniva da 'dukem', apparire, comportarsi. “Doket” (al plurale) significherebbe “raccolta di leggi che determinano come comportarsi con conoscenti e forestieri".
  21. ^ Camaj 1989, str. xiii: "The old Albanian term, however, is doke, derived from dukem 'appear, behave'. Doket (plural) means "a collection of laws which determine how one behaves with acquaintances and strangers."; Galaty 2018, str. 100.
  22. ^ Bardhoshi 2013, str. 175: Under the influence of linguist Eqrem Çabej and ongoing concerns for language purification (which reached a high point in the 1970s and 1980s), some scholars have preferred to use e drejtë dokësore; such a choice also helps to deny the claims of Yugoslav scholars that the customary law found in Northern Albania originated from Tsar Dusan's Code of 1349 CE […]
  23. ^ Meçi 2002, str. 12.
  24. ^ Stefano & Gabriella 2014, str. 3.
  25. ^ Studime Historike 1972, str. 107–110; Yamamoto 2005, str. 164; Trnavci 2010, str. 205.
  26. ^ Yamamoto 2002; Cullhaj 2016, str. 222–223.
  27. ^ Arsovska 2006, str. 10: "Edith Durham, a famous British writer suggests that the Kanun perhaps dates back to the Bronze Age culture."
  28. ^ Cancik & Schneider 2002, str. 92.
  29. ^ Gjecovi & Fox, str. xvi.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Канун_(Албанија)&oldid=27679045”