Mileševska plaštanica
Mileševska plaštanica, je dar moldavskog vojvode Aleksandra IV i žene Roksande, koja je od 17. veka čuvana u manastiru Pakri, danas u sastavu Eparhije slavonske Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj.[1] Izrađena je 1567. godine u zlatovezu na crvenoj svilenoj osnovi, a datirane je na dan Preobraženja 6. avgusta. Plaštanica podseća na plaštanicu iz Putne, dar moldavskog vojvode Jovana Stefana i žene Marije, iz 1490. godine.[2]
Ovaj eksponat od izuzetnog značaja u crkvenim vezenim tkaninama zauzima značajno mesto, u Srpskoj pravoslavnoj veri, jer simbolizuje prvobitnu plaštanicu - platno (iliton), u koje su Josif iz Arimateje i Nikodim obavili Hristovo telo tokom skidanja sa krsta i sahrane.[3][4][5][6])
Mileševska plaštanica (koja je jedina u svetu na kojoj je Isus Hrist prikazan otvorenih očiju) danas se nalazi u riznici Mitropolije u Zagrebu, gde je u nuždi deponovana.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Plaštanicu, koja je izrađena 1567. godine, manastiru Mileševa darovao je moldavski vojvoda Aleksandar IV i njegova žena Roksanda, koja je najverovatnije, zajedno sa svojim ćerkama, izvezla plaštanicu.
.jpg)
Pretpostavlja se da je plaštanica iz riznice manastira Mileševa, dospela u Slavoniju kada su monasi 1688. godine u velikoj seobi Srba napuštali Mileševu, zakrčenim balkanskim drumovima. Dugi karavan od preko 150 monaha koji je krenuo sa pretovarenim konjima na kojima je bilo sve što je moglo da se ponese, a među njima i plaštanica, krajem 17. i tokom celog 18. veka tragao je za privremenim utočištem, koje je u stvari bilo trasa rasejanih rizničkih vrednosti Mileševe. Tako je Mileševska plaštanica našla svoje utočište u manastiru Pakri, koji su osnovali sveštenici manastira Mileševo među kojima se posebno kao osnivači spominju mitropolit Grigorije i arhimandrit Dositej.
Kako je manastir Pakra u više navrata tokom 20, veka pretrpeo znatna oštećenja, istu sudbina zadesila je i plaštanicu. Predosetivši dolazak teških ratnih vremena, u manastir Pakra u avgustu 1941. iz Zagreba je stigla komisija pod vođstvom profesora Tkalčića, preuzela i transportovala sva vrednija umetnička dela i i biblioteku u Zagreb. Plaštanicu, koja je čuvana u muzeju na lokaciji u Deželićevom prilazu 4 u Zagrebu, nakon eksplozije podmetnute bombe, preuzeli su stručnjaci iz zagrebačkog restauratorskog zavoda i smestili je u limeni sanduk sa ostalim i najvrednijim predmetima, koje su doslovno vadili iz šuta. Tako je u sanduku, koji je prenošen s jedne na drugu lokaciju barem sedam puta, sa ostalim eksponatima, plaštanica bila zatvorena desetak godina, kada je poslata na restauraciju i konzervaciju.[7]
Kada je 1992. godine minirana zgrada Mitropolije i Muzeja SPC u Zagrebu, koji se nalaze uz Sabornu crkvu,plaštanica, koja se tada nalazila u Muzeju SPC u Zagrebu, tom prilikom nije uništena.[8]
Obnova plaštanice[uredi | uredi izvor]
Pre njene restauracije, plaštanica je bila izložena direktnom dejstvu vode, na šta je ukazivale fleka u centralnom delu eksponata. Voda je zahvatila veći deo tkanine, tako da su na tim delovima veza plaštanice ireverzibilne deformacije bile najjače. Plaštanica je takođe bila prekrivena prašinom i prljavaštinom, pogotovo uz ivice (plišana traka je bila vidno masna i prljava, a bordure uz ivicu bile u nešto boljem stanju), dok je centar plaštanice bio napadnut kolonijama gljiva – na pojedinim mestima, tako da je zbog dejstva enzima došlo do promene boje vlakana. Bile su pronađene i lutke moljaca. Plaštanica je obnovljena u Srbiji pod rukovotstvom profeseora Franca Curka iz Niša jednog od najboljih konzervatora za crkveni testil.
Nakon obnove i konzervacije Mileševska plaštanica je vraćena u Hrvatsku i danas se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu, i jedan je od najdragocenijih umetničkih predmeta u muzeju.
Opis[uredi | uredi izvor]
Plaštanica je izrađena od crvene atlasne tkanine koja je podložena nosačem od beljenog lanenog platna, pravougaonog zrna, gustine tkanja 13,5 (14 konaca na 1 m²).[9]
Na kamenoj ploči u centru kompozicije plaštanice prikazano je telo Hrista nakon skidanja sa krsta i pre polaganja u grob, sa desnom rukom kao da blagosilja, i levom koju celuje Sveti Jovan Bogoslov. Sveti Jovan je prikazan pognut sa leve strane tela.
Hrist, čiju glavu pridržava presveta Bogorodica (koja sedi na prestolu bez naslona sa izrazom bola na licu), ima otvorene oči kao da je živ. Iza Hristove glave stoji Marija Magdalena sa uzdignutim rukama i raspuštenom kosom. Pored Spasiteljevih nogu nalaze se Josif (koji kao da je krenuo da celuje Hristove noge),[10] Nikodim i žena mironosica.
Sem pomenutih figura na plaštanici su prikazana i četiri klečeća anđela sa ripidama i duplim natpisom agios (dva ispod i dva iznad grobne ploče) i tri anđela bez nogu sa gestom divljenja (jedan ispod i dva iznad grobne ploče).
Ceo prizor je okružen zvezdama, kao da se prikazana predstava na plaštanici dešava na nebu.
U uglovima plaštanice nalaze se amblemi jevanđelista sa knjigama, dok poređani zdesne nalevo i odozgo nadole, slede Jovan, Luka, Marko i Matej. Amblemi su izdvojeni natpisima u obliku kružnog luka (četvrtina kruga).
Centralna kompozicija sa amblemima jevanđelista u uglovima, uokvirena je oko 9 cm širokom trakom sa natpisom. Plaštanica je obrubljena trakom širokom 12 cm, sa izvezenim biljnim ornamentom. Isprepletene grančice vinove loze formiraju rozete u kojima se nalaze zvezde i krstovi. Zvezde i krstovi zastupljeni su u srazmeri 2:1.
Izrada[uredi | uredi izvor]
Na vezu plaštaniice korišćena je uzane paleta načina veza, koji se svodi na šest načina veza.[9]
- 1. Vez po pismu
Za konturu korišćen je „vez po pismu“ (bod za iglu, ovijenac). Isti bod je korišćen za popunjavanje likova i iscrtavanje pramenova kose. Kod tog veza igla se za svaki sledeći bod uvlači za polovinu dužine boda ispred prethodnog.[11]
- 2. Pečki bod
Zvezde, cveće i listovi na borduri izvezeni su „pečkim“ bodom.[11]
- 3. Ravni bod
Za pozadinu je korišćen braon i violet boje centralnog motiva, kao i za polja zelene i plave boje ispod natpisa i cvetnog ornamenta na borduri. U tu svrhu korišćen je „ravni bod“ (plosni bod, nasip, pravibod). Kod tog boda igla se jednostavno podvlači kroz platno. Važno je da bodovi nisu suviše dugi, kako se vez ne bi olabavio. Menjan je pravac veza, kako bi vez izgledao bogatiji.[11]
- 4. Plosni vez brojem
Četvrti korišćeni vez je „plosni vez brojem“. Tim vezom u različitim varijantama vezena su krila anđela i evangelista, kao i oreoli. Na plaštanici se plosni vez brojem pojavljuje u obliku jedno ili više žičanog keper i lomljenog keper veza Vez na plaštanici izrađen je obojenim svilenim koncem, zlatnom i srebrnom žicom, tankom zlatnom i srebrnom srmom i aplikacijama od metala, prirodnih bisera, poludragog i dragog kamenja.[11]
- 5. Ravni bod
Za slova korišćen je ravni bod od lanenog konca, koji prati crtež na podlozi i služi kao jastuče, da bi zlatovez teksta bio reljefniji. Preko ispruženih lanenih niti jastučeta pod pravim uglom položene su metalne niti, u snopu po tri ili četiri, jedna uz drugu. Svaki snop prošiven je vrlo jakim koncem sa kratkim bodom, naizmenično sa jedne i druge strane.[9]
- 6. Uzdignuto prišivanje
Na poljima većih dimenzija, kao što su površina hristovog groba i odeća izvezeni su uzdignutim prišivanjem, koje je pogodno za rad metalnim nitima.
Na pozadini motiva izvezenog plosnim bodom rađeni su pričvrsni bodovi u pravilnim razmacima. Metalne niti su, pojedinačno ili u snopu, kratkim bodovima pričvršćene na podlogu u pravilnim razmacima (brojem), kako predugi bodovi ne bi olabavili. Pričvršćene su tankim svilenim koncem primerene boje. Promenom pravca metalnih niti, distance kratkih bodova i broja dobijena je raznolikost pojedinačnih polja veza.
Korišćeni svileni konac je plave, zelene, crvene, purpurne, malinove, zlatnožute, svetložute, smeđe i ljubičaste boje, dok su likovi i tela izvezeni od inkarnata svilenim koncem sličnih boja.
Tekstovi i ornamenti koji se nalaze na plaštanici izvezeni su zlatnom i srebrnom metalnom žicom ili srmom.[11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ V. Krasić, Manastir Pakra, Stražilovo 1886, 61
- ^ O. Tafrali, Le tresor byzantin et roumain du monastère de Putna, Texte, 1925, 36- Pl. XXII.
- ^ Jevanđelje Svetog Mateja, 27, 59
- ^ Jevanđelje Svetog Marka, 15, 46
- ^ Jevanđelje Svetog Luke 23, 53
- ^ Jevanđelje Svetog Jovana, 19, 40
- ^ Nina Ožegović. „Skupocjena riznica crkvenog blaga Srba Nacional”. Pristupljeno 1. 11. 2016. 2006. br. 554
- ^ Zailac, Milenko (2023). Pravoslavlje, br. 1341. od 1. februara, Mileševska plašatanica iz Manastira Pakre u Slavoniji. Beograd: SPC. str. 26.
- ^ a b v dr Franc Curk, Mileševska plaštanica, Niš i Vizantija 4., str. 465-478
- ^ Didron-Schäfer, Das Handbuch der Malerei vom Berge Athos, S. 206.
- ^ a b v g d L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Beograd, Muzej SPC, knj.I, 1940, str. 23-4
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Blago na svetlosti dana - www.danas.rs
