Ostrvo Proti

Proti (grč. Πρώτη, Prvi) ili Kinaliada (tur. Kınalıada) četvrto je po veličini ostrvo u arhipelagu Prinčevskih ostrva, u Mramornom moru, u blizini Istanbula. Na njemu živi 3318 stanovnika (2000).

Geografija[uredi | uredi izvor]

Proti je najbliže ostrvo Istanbulu, otuda mu i naziv na grčkom - Prvo. Udaljeno je od luke 6,5 km. Rastojanje do anadolskog dijela Istanbula je 3,5 km.

Zemlja na ostrvu je crvenkaste boje zbog prisustva rude željeza i bakra, koja se nekada vadila ovdje. Otuda potiče turski naziv ostrva - Kinaliada, što u prevodu znači Ostrvo-kana.

Najviša kota je na 115 m nadmorske visine. Jedno je od najmanje pošumljenih ostrva u arhipelagu.

Ostrvo se proteže skoro 1,5 km u dužinu i 1,1 km u širinu. Ono je četvrto po veličini Prinčevsko ostrvo.

Imaju tri veća brda na ostrvu. Činar, položen na zapadnom dijelu ostrva, Tešvikie (115 m), odmah do Činara, i Hristo-Pik (93 m), na čijem vrhu se nalazi monastir Hristo.

Na ostrvu se nalazi nekoliko pravoslavnih manastira, koji su danas većinom u ruševinama.

Stanovnici žive od ribolova i turizma.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Najstariji pomen ostrva je s kraja 2. vijeka prije nove ere. Artemidor Efeski, grčki geograf, piše o „ostrvu koje se zove Prvo“ („...νήσον Πρώτα λεγομένην“).

Stefan Vizantijski, filozof-neoplatoničar i gramatik, spominje da su ostrvo nazivali Akonitis ili Akonai, jer ima stjenovito i glinovito tlo sa koga je nabavljano kamenje pogodno za oštrenje metala.

Kasnije su na ostrvu podignuta tri manastira: „Donji manastir“ u blizini ribarskog naselja, „Preobraženjski manastir“, na vrhu ostrva, i mali „Manastir Vardaniou“ u blizini luke.

U ranom vizantijskom periodu razvilo se malo naselje na istočnoj strani ostrva, gdje postoji zaštićena mala luka. Ovo se zaključuje iz brojnih pronađenih grobnica i drugih arheoloških iskopina. Mjesto je naseljeno uglavnom ribarima i pomorcima. Međutim, u strmim i nepristupačnim istočnim i sjeverozapadnim područjima Protija bilo je mnogo otšelnika.

Ostrvo je pljačkano dva puta: pri prvom padu Carigrada, 1204. godine, od strane krstaša Četvrtog krstaškog rata, i 1302. godine, od strane latinskih gusara.

Mjesto progonstva[uredi | uredi izvor]

U vizantijskom periodu, ostrvo je najčešće korišćeno kao mjesto progonstva. Najznamenitiji izgnanici bili su:

patrijarh Vardan, po kome je manastir Vardanos dobio ime, prognan 803. godine;
carica Irina (oko 752—803), prognana 802. godine;
carica Teodosija, sa telom ubijenog supruga Lava i četvoro svojih sinova (svi kasnije kastrirani), prognani 820. godine;
car Mihailo I Rangabe (oko 770—844), dobrovoljno sišao sa vlasti 813. godine i zamonašio se u Donjem manastiru, u kojem je živio do smrti;
car Roman I Lakapin (870—948), prognan 944. godine;
njegovi sinivi Stefan i Konstantin, prognani 40 dana poslije oca, 945. godine;
carica Teofano (10. vek), prognana 969. godine;
car Roman IV Diogen (oko 1030-1072), poslije poraza u boju kod Mancikerta zbačen sa vlasti, osljepljen i poslan na ostrvo u iznanstvo gdje je ubrzo umro od sepse.

Postvizantijsko doba[uredi | uredi izvor]

Osmanlije su ostrvo prozvali Kesire i Kinali i sa tim imenom je zabilježeno u popisu stanovništva iz 1563. godine. U to vrijeme ostrvo je imalo 63 stanovnika, koji su održavali vinograde i bašte.

Godine 1624. napali su ga Donski kozaci, koji su pljačkali obale Bosfora i okolnu oblast. I pored napada, u popisu iz 1641. godine, pominje se 100 kuća s vinogradima i usjevima i jedan manastir.

Sveti novomučenik Anđel, zlatar po zanimanju, posečen mačem u Carigradu 1680. godine. Porta izdade naređenje da se telo svetog mučenika baci u more. Ovo naređenje imao je da izvrši Musuraga. Hrišćani doznavši za to, potkupiše Musuragu, i dođoše do svetih moštiju svetog mučenika na sledeći način. Musuragini ljudi natovariše u jedan čamac telo svetog mučenika i isploviše na pučinu; tamo ih hrišćani sačekaše u svome čamcu i primiše svete mošti. Potom ih hrišćani česno i bogobojažljivo sahraniše na ostrvu Protisu u tamošnjem manastiru. Njegovo stradanje opisao je Jovan Kariofilis.

Početkom 18. vijeka manastir je imao mnogo dugova i zbog toga je upravljanje njegovom imovinom dodijeljeno hioskim trgovcima. Međutim, ostrvo je počelo da se napušta i 1743. godine je potpuno napušteno, a njegovo selo je propalo.

Oko 1761. godine, carigradski patrijarh Joanikije III Karadža prodao je Proti zajedno sa manastirom Preobraženja Spasiteljeva gospodaru Pitarisa, gospodinu Diamantisu, koji ga je prodao Aleksandru Ipsilantiju, vladaru Vlaške, pripadniku fanariotskog aristokratskog reda Ipsilanti. Do dvadesetih godina 20. vijeka, ostrvo je bilo u sastavu manastira Kamariotisa na Halki.

Na Blagovijesti, 25. marta 1814. godine, ovdje je, u hramu Spasovog Preobraženja, pogreben novomučenik Hristov Jevtimije. Njega je, tri dana nakon pogubljenja, ivironski monah Grigirije, pratilac i svjedok Jevtimijevog dobrovoljnog mučeništva, otkupio od vlasti i prenio iz Carigrada na Proti.

Novije doba[uredi | uredi izvor]

Napušteno ostrvo ponovo su naselili 1828-1830. godine nepravoslavni Jermeni. Onda su se naseljavali i Grci. Kako je grčka zajednica rasla, sagradila je hram Rođenja Presvete Bogorodice na mjestu gdje se nekada nalazio Donji manastir. Osnovana je i trorazredna škola. Crkvu je sagradila i jermanska zajednica, koja je bila brojnija od grčke.

Godine 1906, u okviru manastira Preobraženja Spasiteljevog, osnovano je „Narodno sirotište za djevojčice“.

Iako su tokom 20. vijeka Grci, Turci i Jermeni sagradili vile, mjesto nije izgubilo ribarski karakter. Ostrvo je bilo ljetovalište bogatih porodica. Dugi niz godina luksuznim hotelom „Čahab“ upravljala je istoimena jermenska porodica. Hotel je srušen 1960. godine.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Proti je, kao i uvijek, imala najmanju po broju grčku zajednicu Prinčevskih ostrva - svega 50 stanovnika. U prošlosti je postojala trogodišnja škola, koja je zbog nedostatka učenika bila zatvorena. Jedina grčka crkva na ostrvu je crkva Rođenja Presvete Bogorodice, koja ima 50 parohijana. Većina stanovništva na ostrvu su Jermeni.