Pobuna albanskog stanovništva u Plavu i Gusinju 1919.
Pobuna albanskog stanovništva u Plavu i Gusinju 1919. godine nastala je kao posledica animoziteta prema Srbiji, Crnoj Gori i Srbima u novonastalom Kraljevstvu SHS koja je želelo da što pre uspostavi vlast na celokupnom prostoru koji se našao unutar njenih granica. Njeno izbijanje nije slučajno, niti je slučajno dobila veliki međunarodni publicitet, jer je izazvana neposredno pred početak rada Pariske mirovne konferencije, koja je budila nade albanskih vođa, politički podsticanih i ekonomski podržavanih od Italije, da će teritorije tih okruga biti pripojene albanskoj državi.[1]
Preduslovi
[uredi | uredi izvor]Proterivanje Osmanskog carstva sa Balkanskog poluostrva, do koga je došlo počev od 1912. godine (Prvi balkanski rat, Prvi svetski rat), uticao je na to da značajan deo prostora koji su i Srbi i Albanci smatrali svojim, posle više vekova, bude „vraćen“ Evropi.[2]
U Balkanskom ratu, nakon borbi i povlačenja turske vojske sa položaja na Đevojačkom kršu, Šabovoj glavi i Ječmištu, crnogorska vojska je zauzela Plav i Gusinje, 19. oktobra 1912. godine. Plav i Gisinje ulaze u sastav Kraljevine Crne Gore, pa zatim Kraljevine SHS.
Ovaj proces koji je neminovno bio praćen promenom starih i uspostavljanje novih državnih granica na Balkanskom poluostrvu, doveo je do sukobe sa brojnim posledicam. Crna Gora je sporazumno sa Srbijom, podelila Sandžak i dobila njegov zapadni deo. Srbija je zauzela istočni dio Sandžaka, celo Kosovo i Makedoniju. Na područje zapadnog Sandžaka, crnogorska vojska, u jesen 1912. godine, uz prećutnu saglasnost kralja Nikole Petrovića, vršila je teror po selima Pešteri i Bihora, a u februaru i martu 1913. godine, u Plavsko-Gusinjskom kraju, nad tamošnjim muslimanima. Glavni egzekutor ovih zločina bila je Donjovasojevička brigada, odnosno „Beranska brigada“ kojom je komandovao poznati muslimanomrzac Avro Cemović.[3]
Unutar novonastalih teritorija u sastavu Kraljevine SHS 1919. godine Albansko stanovništvo, koje je u Osmanskom carstvu imalo ustaljene geografske, etničke i državne granice, to više nije imalo. U takvim uslovima javilo se nezadovoljstvo albanskih plemena koje je u narednom periodu rezultovalo stalnom nestabilnošću političkih prilika na ovom prostoru.
Sa druge strane kod Srba je posle Balkanskih ratova, a posebno posle Velikog rata, „otvorena“ mogućnost integracije srpske nacije unutar jugoslovenske države, ali ta prilika nije pravilno iskorišćena.[4]
Pomeranje starih i uspostavljanje novih granica pokrenulo je nasilja na Balkanskom poluostrvu, i oživelo „ambicije za prostorom“, i dovelo do mešanje u odnose balkanskih naroda velikih evropskih sila i država. U tom kontekstu a radi realizovanja postavljenog cilja albanski prvaci su bili spremni da postanu „instrument“ velikih evropskih sila na Balkanu.[5]
Po okončanju Velikog rata oružana akcija albanskih odmetnika, vojna i propagandna intervecija Italije, represivno ponašanje jugoslovenskih vlasti, obostrani teror i bezvlašće, diplomatska borba za granice koje su postajale međe na kojima se svakodnevno ginulo, gde je carovao veliki strah, nesi-gurnost, glad, bezakonje, obeležilo je prve godine funkcionisanja jugoslovenske države na prostoru Kosova i Metohije, zapadne Makedonije i istočne Crne Gore.[6]
Činioci
[uredi | uredi izvor]Nasuprot revizionističkim i revanšističkim težnjama pobeđenih, bila su Nastojanja Srbije i Crne Gore kao pobednika u balkanskiom ratu 1912. godine i Velikom ratu bila su usmerena ka „naplati“ svoje ratne pobede, zadobiju ulogu u evropskoj politici i postanu činioci novog evropskog poretka uspostavljenog na kraju rata. Tim uspesima određena je i spoljnopolitička poziciju novonastale Kraljevine SHS, koja se intenzivno suprotstavila većini njenih suseda, između ostalih i albanskoj državi i Albancima koji su se našli u granicama jugoslovenske države i koji se sa novonastalom situacijom nisu mirili.
U sklopu napred navedenih uslova sledeći činioci su najdirektnije podsticali pobunu albanskog stanovništva u Plavu i Gusinju 1919. godine:
- mentalno-karakterni sklop lokalnog stanovništva, koji je gajilo ideju o formiranju velike albanske države,
- agenturno prisustvo Italije koja je podgrejavala sve vidove nezadovoljstava albanskog stanovništva novom jugoslovenskom vlašću, u nastojanju da realizuje svoje aspiracije na Jadranu i onemogući formiranje jugoslovenske države,
- propagandne poruke koje je slala zvanična Tirana (vlada Turhan paše) i njena velikoalbanska politika,
- delatnost albanskih komiteta čije su centrale bile u Skadru, a odbori u Đakovici, Peći, Plavu, Gusinju, Prištini, Kačaniku, Vučitrnu, Skoplju i Debru.
- ostvarenje konačnog cilja ujedinjenjenja svih Albanaca u jednu državu, na osnovu velikoalbanske ideje osmišljene 1877. godine u Carigradu.
Povod i metod
[uredi | uredi izvor]Naposredan poivod za pobunu bila je odluka da srpska civilna vlast bude „vraćena u život u svim mestima, koja nisu u zoni vojnih operacija“, doneta u dogovoru sa francuskom vojnom komandom, i nastojanje vlasti da pojača bojevu gotovost čete vojnika u Plavu, nije prihvaćena od albanskih prvaka, iako je namera srpske Vlade da svuda gde je to bilo moguće lokalna srpska vlast bude sastavljena od „uglednih meštana“.[a]
Pobuna se širila velikom brzinom. Njena silovitost, strast pobunjenika, vojna organizovanost, brojnost, pregovarački zahtevi, govore o činjenici da pobuna nije bila sponmtani čin već dobro organizovan politički događaj, sa teritorijalnim pretenzijama.
Metod za koji su se odlučili Albanci bio je je separatistička akcija, pobuna, oružani otpor.
Tok pobune
[uredi | uredi izvor]Posle neuspešnih pregovora upotrebljena je vojna sila. Rezultat vojne akcije ogledao se u deblokadi Plava, proterivanju pobunjenih albanskih prvaka koji su izbegli u Gaš, Krasnić, Malesiju i odatle nastavili svoju antisrpsku i antijugoslovensku akciju, stavljanju pod kontrolu putnog pravca od Plava do Peći.
- Dobre i loše strane sukobljenih strana
Sa jedne strane pobuna u Plavu i Gusinju pokazala je sve slabosti nove države:
- mala brojnost vojske, iscrpljene upravo završenim Velikim ratom,[7]
- neefikasnost valsti,
- nestručnost i neorganizovanost civilne vlasti u Metohiji – posebno policijske,
- pribegavanje nepopularnim rešenjima (upotreba dobrovoljaca i crnogorske vojske),
- nerešen međunarodni status.
Sa druge strane nove države nalazili su se dobro organizovani i odlučni Albanci i muslimani podržani od zvanične Italije.
Posledice
[uredi | uredi izvor]Posle gušenja pobune granična linija od Plava i Gusinja do jadranske obale postala je prostor čestih incidenata, vojnih upada, oružanih obračuna širih razmera, pljačke i nesigurnosti.
Ceo događaj italijanska propaganda je nastojala da predstavi kao „masakar“ nad albanskim stanovništvom.
Napomene
[uredi | uredi izvor]- ^ U tim privremenim srpskim organima vlasti gotovo 80% činili su Albanci
Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ Ljubodrag Dimić, Jugoslovenska država i Albanci (1918–1920) Filozofski fakultet u Beogradu 2019. str. 292
- ^ Ljubodrag Dimić, Jugoslovenska država i Albanci (1918–1920) Filozofski fakultet u Beogradu 2019. str.274
- ^ SANA, Agencija. „Biševska komita i slučaj ubistva Zeća Čarovca (1923) iz Novog Pazara | SANA” (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 6. 7. 2020.
- ^ Jugoslovenska država i Albanci, Dokumenta, Ljubodrag Dimić, Đorđe Borozan, tom I, Službeni list SRJ, Beograd, 1998
- ^ Ljubodrag Dimić, Jugoslovenska država i Albanci (1918–1920) Filozofski fakultet u Beogradu 2019. str.280
- ^ Ljubodrag Dimić, Jugoslovenska država i Albanci (1918–1920) Filozofski fakultet u Beogradu 2019. str.273
- ^ Bjelajac, Mile, Vojska Kraljevine SHS 1918–1921, Beograd, 1988.