Rudarski centri u Dardaniji
Rudarski centri u Dardaniji nastali su u periodu Rimskog carstva krajem prvog veka, kada je započeo proces naseljavanja Dardanije, odnosno južne oblasti gornjomezijske Dardanije (danas Kosova i Metohije), i eksploatacije rudnih revira, koji su u osnovni i bili razlog romanizacije ovih krajeva. Rudarstvo i metalurgija za Rimsko carstvo bili su od velike važnosti, pre svega zbog stabilnost novčanog sistema, za koju je bilo potrebno postojanje srebronosnih rudnika, tako da je to bio jedan od primarnih razloga zbog koga je rudarska aktivnost u provincijama carstva bila posebno značajna.
Preduslovi[uredi | uredi izvor]
Dardanija je naziv antičke regije na centralnom Balkanu, koju su naseljavali Dardanci. Pre rimskog osvajanja, Dardanija je bila nezavisna kraljevina. Nakon pada pod rimsku vlast, područje Dardanije uključeno je u provinciju Meziju, da bi Rimljani kasnije formirali posebnu provinciju Dardaniju. Podelom Rimskog carstva, ova provincija će nastaviti da postoji u okviru Vizantije, sve do slovenskog naseljavanja na Balkan u 6-7. veku.
Provincija Mezija formirana je 15. godine posle Hrista, da bi već 86. godine Domicijan izvršio reformu radi lakše odbrane severne granice i Meziju podelio na dve provincije – Gornju i Donju Meziju, prilikom čega je teritorija Dardanije (Kosova i Metohije) pripala Gornjoj Meziji. Na severu, granica provincije Gornje Mezije obuhvatala je područje od ušća Save u Dunav pa nizvodno do ušća Cibrice, na jugu je obuhvatala oblast današnjeg Kosova i Metohije i severnu Makedoniju, dok zapadna granica nije sasvim precizno utvrđena, i najverovatnije je išla istočno od Drine.
Novnim reformama krajem 3. veka, u vreme Dioklecijana, istočni delovi provincije Gornje Mezije pripali su novoosnovanoj proviciji Dačia Respensi (lat. Dacia Repensis), dok su južni delovi (sa današnjim Kosovom i Metohijom) pripali Dardaniji.[1]
Antičko rudarstvo i metalurgija[uredi | uredi izvor]
Kako tradicija u eksploatisanju rudnika u delu Rimskog carstva, koja je prvo počela samo na prostoru Italije nije bila duga, zbog malih zaliha rude. Zato su Rimljani odlučili da forsiraju rudarsku aktvinost u novoosnovanim provincijama, u kojima su vršili ekspoatiaciju velikih količina kvalitetne rude koja je carstvu donosila velike prihode. Značajnu ulogu u tome imali su i balkansko-podunavski rudnici Panonije, Dalmacije, Norika i Gornje Mezije, koji su pripadali jednom carinskom okrugu (lat. porotirum Illyrici), čineći tako jedinstvenu celinu. Po broju najviše su se izdvajali mezijski rudnici, jer je Mezija (prema brojnim izvorima), važila za provinciju rudarstva, kao što je u tom istorijskom raudoblju Afrika smatrana provincijom žita.[2]
Teritorija Dardanije kao i ostale provincije u Rimskom carstvu u pravnom pogledu pripadale su rimskom narodu, odnosno senatu i imperatoru kao njihovim predstavnicima. Po ovom propisu rudnici, kao i ostala značajna nalazišta, zajedno sa carskim njivama, pašnjacima, šumama i naseljima, ulazili su u sastav carske blagajne (lat. fiscus). Zbog razuđenosti rudonosne žice granice rudničke teritorije finesmetalorum (lat. finesmetallorum) po pravilu su obuhvatale znatne, ali rascepkane površine sa nekoliko naselja ranga vici i kastala (lat. vici и castella). U jednom od njih bio je deo rudničke uprave, direktno vezan za samu rudarsku aktivnost, a status naselja zavisio je od njegovog bogatstva, naseljenosti i potrebe sudske samostalnosti.[2]
Većina rudnika pripadala je caru, a u pogledu uprave njihova teritorija je bila izuzeta iz nadležnosti provincijskog upravnika i poverena carskom prokuratoru,[3] (odnosno nisu zavisili od provincijske uprave, već su predstavljali samostalne oblasti u carskom vlasništvu). U ime cara njima su upravljali prokuratori (lat. procurator metallorum), koji su prvo bili carski oslobođenici, a od kraja 2. veka i plemenskoi stalež.[4]
U ranoantičkom periodu u Dardaniji su nastale dve velike kategorije rudnika: javni i privatni. Javni rudnici, su davani u zakup. Sam proces zakupa nadgledao je specijalni državni službenik prokurator (lat. comes или procurator metallorum), pod kojim su bili činovnici nižeg ranga (lat. subprocurator, commentariensis, tabularius, dispensator villicus). U javnim rudnicima noću su radili radnici, ratni zarobljenici ili oni koji su bili osuđeni na rad pod zemljom (lat. metallari), a tokom dana rudari (lat. metallici).[4] Rudari su bili poreklom iz raznih okupranih zemalja. Tako da je pored manjeg broja starosedelaca,[3] bilo i onih stranog porekla, najčešće grčkog i maloazijskog, koji su carskim dekretima preseljenih u rudonosne oblasti radi intenzivnije eksploatacije mineralnih blaga i poboljšanje ekonomske situacije u tim oblastima.[5]
Prvi rudarski centri u zapadnoj Dardaniji[uredi | uredi izvor]
Prvi rudarski centri u zapadnoj Dardaniji nastali su nadomak Sočanice i nedaleko od Gračanice, iako u rimskim itinerarima nisu zabeleženi.[6] Pored njih su bile raspoređene manje vojne jedinice, čiji je primarni zadatak bio da održavaju red i štite rudnički region. Stalnim porastom broja stanovnika, koji su carskim dekretima naseljavani uglavnom iz helenofonih oblasti na maloazijskoj obali,[6] navedeni centri postali su romanizovana naselja sa municipalnim statusom. Naselje kraj Gračanice, kako pokazuju pisani spomenici, steklo je rang municipijuma u vreme Trajana i dobilo je naziv Ulpijana lat. (Ulpiana).[7] Tokom druge polovine 2. veka isti status imalo je i sočaničko naselje, pod imenom Municipijum Dardanorum (lat. Municipium DD / Municipium Dardanorum).[8] Formiranjem novih municipijuma, rudnički reviri su i dalje ostali pod neposrednom kontrolom carskih upravnika, okruženi teritorijom koja je bila dodeljena municipalnim vlastima. Tako su npr. velike zemljišne posede na teritoriji Dardanije (današnjeg Kosova) držali članovi senatske porodice Furija.[9]
U administrativnom pogledu rudnici Gornje Mezije bili su podeljeni u dve zone:
- Prva zona rudnika
Ovu zonu rudnika činili su dardanski rudnici na jugu Gornje Mezije. Rudnici Dardanije bili su podeljeni na najmanje pet rudničkih regiona, sa centrima: lat. Municipium Dardanorum, Ulpiana, Lamodum, Remesiana и Timacum Minus. To je oblast koja obuhvata ibarske, janjevske, kumanovske, remesijanske i ravanske rudnike, u kojima se najviše eksploatisalo srebro sa olovom i zlatonosno srebro, ali su topljene i rude gvožđa, bakra i žive.[2] Uprava celokupnih dardanskih rudnika nalazila se u Ulpijani, dok se jedno od najznačajnijih naselja ibarskog regiona, sa svim karakteristikama metalurškog i urbanističkog rudarskog centra, nalazilo kod Sočanice, poznato kao Municipijum Dardanorum (lat. Municipium Dardanorum).
- Druga zona rudnika
Ovu zonu činila su tri rudničke oblasti na severu, nazvani jednim imenom lat. ripa Danuvii. Materijalni ostaci rudarske aktivnostu u severnim regionima Gornje Mezije nisu bili srazmerni značaju i ulozi koju je, sudeći prema pisanim izvorima, imala južna oblast gornjomezijske provincije.
Rudarske regije u Dardaniji[uredi | uredi izvor]
U rimskom periodu kada je preoces eksploatacije rude toliko intenziviran osnovana su dva velika rudarska centra ili regije, ibarska i janjevska, Ova dva centra vremenom će prerasti u velika i najveća antička naselja u Zapadnoj Dardaniji (danas Kosovu i Metohiji), sa odlikama municipalnog karaktera. U ibarskom regionu takvo naselje i rudarki centar nalazilo se kod sela Sočanice, poznato kao Municipijum Daedanorum, a u janjevskom regionu odlike grada i rudarskog centra imalo je naselje Ulpijana kod Gračanice.[10]
Ibarski region[uredi | uredi izvor]
Janjevski region[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Miroslava Mirković, Rimski gradovi na Dunavu, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd, 1968, 22.
- ^ a b v Ivana Popović, Antičko oruđe od gvožđa u Srbiji, Narodni muzej, Beograd, 1988, 214.
- ^ a b Miroslava Mirković, „Ekonomsko-socijalni razvoj u II i III veku“, Istorija srpskog naroda I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, 88.
- ^ a b Slobodan Dušanić ,„Roman mining in Illirycum, historical aspects“, Dall’ adriatico Danubo, Beograd, 2003, 257.
- ^ Fidanovski 1994: S. Fidanovski, „Rimski i ranovizantisjki period“, Arheološko blago Kosova i Metohije, Galerija srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, 260–346
- ^ a b Čerškov E. 1965. Municipium D.D. kod Sočanice, Beograd.
- ^ Čerškov E. 1960. Ulpiana, kratak izveötaj o arheološkim istraživanjima u 1959, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije IV-V, Priština, 370-374
- ^ Čerškov E. 1957. Oko problema komunikacija i položaja naselja na Kosovu i Metohiji u rimskom periodu, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije II, Priština, 65-86.
- ^ Čerškov E. 1969. Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd.
- ^ Emil Čerškov, Municipium DD, Arheološko društvo Jugoslavije, Priština – Beograd, 1970, 70.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gržetić, Jelenković 1995: I. A. Gržetić, R. J. Jelenković, „Osobine srebra i nje-gova nalazišta u Srbiji“, u zborniku: Radionice i kovnice srebra, priredileIvana Popović, Tatjana Cvjetićanin i Bojana Borić Brešković, Narodnimuzej, Beograd, 13–21.
- Dušanić 1980: S. Dušanić, „Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gornjoj Meziji“, Istorijski glasnik, br. 1-2, Društvo istoričara Srbije, Beograd, 7–54.
- Tomović 1995: M. Tomović, „Rimsko rudarstvo i metalurgija srebra u Gornjoj Meziji“, Radionice i kovnice srebra, Narodni muzej, Beograd, 117–126.
- Marija Savić Antički rudarski centri Kosova i Metohije. BAŠTINA, Priština – Leposavić, sv. 34, 2013.PDF