Savremeno naivno slikarstvo u Srbiji

Savremeno naivno slikarstvo u Srbiji je jedan od oblika likovne umetnosti kojim se bave daroviti i bez akademskog umetničkog obrazovanja, pripadnici različitih etničke grupe koje žive i stvaraju u Republici Srbiji.

Naivno slikarstvo u Srbiji nastalo je u četvrtoj deceniji 20. veka, u istorijskom periodu u kome je vladao nesklada između formalne umetnosti i aktuelnog razvoja srpskog društva u celini. Poslikavajući samosvojno i iskreno i unoseći na platna osećanja za arhaično i mitološko, sa karakteristikama spontanog likovnog izraza i vidljivo naglašenog značaja teme u odnosu na strukturu slike, naivni slikari u Srbiji na svojim likovnim delima svoje sopstveno životno iskustvo filtriraju kroz osećanje života,...putujući kroz vreme i po mitskom svetu koji je za nebrojena pokolenja bio stvarnost.

Opšta razmatranja

Glavni članak: Naivna umetnost

Načela naivne umetnosti

To je delatnost umetnički neškolovanih Umetnici su pretežno iz seoskih sredina Karakterističan je spontani poziv za umetničkim radom Odsutnost normi svih oficijelnih umetničkih pravaca Izolacija slikara od umetničkih tendencija vremena Nastojanje da se što vernije reprodukuje viđeno Ograničenost umetnika na sebe samog Jak uticaj fantastike, spajanje irealnog sa realnim Tehnički problemi imaju prednost nad estetskim Zanemarivanje pravila proporcije, odnosno boja... Životno delo naivnih slikara ne pokazuje nikakav razvoj, sem usavršavanja tehnike i kompozicije Slikarima često slabi snaga osećanja (serijski ponavljaju slike), pri čemu gube originalnost, neposrednost...

Termin naivna umetnost prvi put je upotrebljen u 19. veku kao opis slikarstva Anrija Rusoa (francuskog postimpresionističkog slikar naivnog ili primitivnog smera) i slikara s Haitija, o čemu postoje mnoge studije iz oblasti istorije umetnosti kako u svetu tako i u Srbiji.

Mada je naivna umetnost često okarakterisana „detinjom jednostavnošću” i do današnjih dana ostalo je aktuelno pitanje šta je to zapravo naivna umetnost i po čemu je ona naivna. U tom smislu u svetu postoje različita vrednovanja ove vrste umetnosti od strane istoričara umetnosti, kao i neslaganja oko njenog naziva, jer zbog „pogrdnog prizvuka” mnogi autori izbegavaju termine naivna ili primitivna umetnost, mada se u naučnoj i široj javnosti u Srbiji za ovu vrstu umetnosti koristi ustaljeni termin naivna umetnost, uprkos oprečnom stavu npr. Ljubomira Simovića (2010), koji smatra da bi bio prikladniji naziv „alternativna umetnost”.

Naivna umetnost kao autonomna umetnost postoji nezavisno od jasno određenih odlika stila i umetničkog obrazovanja, i odvojena je od spoljašnjih uticaja, što kao posledicu ima raznovrsnost likovnih rešenja. Osim toga, jedna od glavnih karakteristika naivnih slikara (ili samoukih, izvornih slikara) jeste odsustvo akademskog umetničkog obrazovanja. Zato ona ne trpi pravila, koja se obično otkrivaju tek po završetku slikarskog čina. Nemoguće je naučiti, i po tome je poput talenta koji se ne može naučiti. Stihijska je u nastupu rađanja oblika i formi, jer je spontana. Naivna umetnost se prema tome ne uči već nastaje i razvija se zahvaljujući neobuzdanoj mašti svakog stvaralaca posebno, namećući svoj poseban likovni izraz i nove oblike estetskog. Zato se naivni umetnici u svetu smatraju i nazivaju nosiocima tradicionalnih znanja, što se prema definiciji Uneska odnosi na:

„ Osobe koje u visokom stepenu poseduju veštine i tehnike nužne za produkciju posebnih aspekta kulturnog života ljudi i naroda i kontinuiranog postojanja materijalnog kulturnog nasleđa. ”

.

U većini slučajeva naivno slikarstvo u Srbiji nije prevashodno zanimanje stvaralaca naivne umetnosti, već je to najčešće poljoprivreda. Tako da rađanje moderne umetnosti nije uslovilo nastajanje naivne umetnosti u Srbiji, ali je svojim antiakademizmom doprinelo njenom priznavanju i prihvatanju kao neke vrste reakcije na tehnički, ekonomski i civilizacijski razvoj zemlje, promene uslova života na selu koja je jednim delom izmenila život na selu a drugim delom, dovelo do oslobađanje ličnosti, i povuklo seljake da napuste selo i nastane se u gradu, gde, zarobljeni u betonu, tuguju za ambijentom koji su ostavili.

„ U gradskom okruženju i atmosferi pojaviće se pedesetih godina u Srbiji više samoukih slikara koji će, nesputani likovnim pravilima i formulama, proslikati samosvojno i iskreno, unoseći u svoja platna osećanja za arhaično i mitološko. ”

Istorija

Začeci naivne umetnosti u Srbiji vezuju se za kraj treće i početak četvrte decenije 20. veka. Nekako istovremeno u podravskom selu Hlebine, šumadijskom Opariću, sunčanoj Dalmaciji, i banatskoj Kovačici začeta je naivna umetnost na prostoru Kraljevine Jugoslavije. Na pojavu ovog oblika likovnog izražavanja umnogome je uticao težak život na selu tridesetih godina 20. veka, koji je bio sa prizvukom staleške nejednakosti, nezadovoljstva i revolta zbog svih životnih nedaća, što se jasno uočava na radovima prvih naivaca u Kraljevini Jugoslaviji.

Posle Drugog svetskog rata naivna umetnost se proširila na sve krajeve novostvorene SFR Jugoslavije, tako da se naivnom umetnošću u drugoj polovini 20. veka bavilo na hiljade stvaralaca od kojih su neki postali značajni i u svetskim razmerama. Ovo kako su ga neki istoričari umetnosti nazvali „jugoslovensko čudo”, prema oceni Anatola Žavkovskog, jednog od najistaknutijih teoretičara naivne umetnosti u svetu, po kvalitetu slikara i vajara, „rame uz rame” zajedno sa Francuzima bilo je na prvom mestu u svetu.

Nakon raspada SFR Jugoslavije 90-tih godina 20. veka, naivni slikari, posebno oni iz Kovačice i Padina, dosta toga su učinili za jačanje ugleda Srbije u svetu, čak mnogo više od srpskih političara i ambasadora. Naime posredstvom Unicef-a štampano je i podeljeno na milione razglednica prepoznatljivih boja sa motivima naivnih slikara iz Srbije. Dok se jedan deo slika nalazi u zbirkama mnogim svetkim muzejima i zgradi Ujedinjenih nacija u Njujorku.

U periodu nastanka naivnog slikarstva na prostoru Bivše Jugoslavije a potom Republike Srbije slikari su mahom kopirali motive sa razglednica i kalendara, slikajući sve ono čega nije bilo u njihovom okruženju. Vremenom su gradili sopstvene stilove, pa danas umetnici stvaraju jedinstvene motive sa mnoštvom boja i detalja.

Kada je prva slikarska dela javno prikazao Janko Brašić (1906—1994), slikar iz sela Oparić, iz redova Srba, i Jačur Ban iz redova Slovaka, oko njih se godinama okupljala grupa mlađih autora kojima su oni bili uzor, i tako se sve više širila naivna umetnost u Srbiji.

Osnovna nota stvaralaštva naivnih umetnika u Srbiji bila je spontanost i neposrednost likovnog izraza, iz koje je proistekao veliki broj slika, crteža, fresaka, ikona ali i skulptura. Autori slikaju u slobodno vreme, posle obavljenih poslova, jer to predstavlja za većinu njih njihovu ličnu potrebu, zadovoljstvo i odmor.

Uslovno rečeno, muško i žensko naivno slikanje u Srbiji razlikuju se samo po izboru boja i motiva. Kod slikarki dominiraju jarke, čiste boje: žuta, crvena, narandžasta i plava, a kod autora muškog pola prisutnije su nešto tamnije boje, a u pogledu motiva pojavljuju se pijani ljudi, tuče, svađe i erotika. Karakteristična odlika slovačkog naivnog slikarstva u Srbiji jeste upotreba jakog kolorita.

U žanr-scenama i portretima naivni umetnici u Srbiji predstavljali su svakodnevni život ljudi iz svoje sredine - setve, žetve, oranje, kosidbe i druge radove u polju, običaje, praznike, legende i predanja.

U vreme ekspanzije naivne umetnosti u drugoj polovini 20. veka, mnogi su pokušali da slikaju oponašajući jedni druge, ali su samo najdarovitiji postigli uspeh. Nekolicina njih dostigla je vrh naivne umetnosti Srbije i sveta.

Selo Oparić u kome je nastala oparićka grupa naivnih slikara.

U takvim uslovima u Srbiji su nastala i izdvojila su se različita sedišta naivnog slikarstva u kojima se naivni umetnici pojavljuju kao grupe. Pored „oparićke”, nastale u selu Oparić kod Rekovca, poznata je i u svetu priznata grupa „kovačičkih slikara” iz banatskih sela Kovačica i Padina i grupa „uzdinskih slikara” iz banatskog sela Uzdine naseljenog etničkim Rumunima.

I dok su „oparićki slikari” ideje za svoje slike nalazili u setvi, žetvi, oranju, kosidbi i drugim radovima u polju, narodnim običajima, praznicima, legendama i predanjima, slikari „kovačičke škole“, svoju likovnost zasnivala su na slovačkom folkloru, a „uzdinska škola“ proizašla je iz tradicionalne narodne umetnosti tkanja, tkanina i veza, svoje rumunske nacije. Tako su ove grupe izolovane i hermetizovane u svojim sredinama, na svojim likovnim delima brižljivo čuvale etnos i neguovale moralne, društvene i istorijske osobenosti svojih predaka, pre svega tradiciju bavljenja poljoprivredom, običaje i folklor.

I dok su se među Srbima isticali Janko Brašić, Milan Rašić, Milosav Jovanović i Dušan Jevtović, među Slovacima su to bili; Jan Sokol, Mihal Bireš, Martin Paluške i Martin Jonaša, koji je postigao i najveći uspeh.

Motivi i aspekti srpskog naivnog slikarstva

Od prvih etnoantropoloških istraživanja savremenog naivnog slikarstva pa do danas, na prostoru današnje Srbije, odigrale su se mnoge društvene transformacije, koje su uticala ne samo na razvoj naivnog slikarstva u pojedinim sredinama već i na izbor slikarskih motiva i načina likovnog izražavanja. Zato u delima srpskih naivnih umetnika likovni motivi često čine težišta slikovnog izraza. Ovi motivi kao istovremeni nosioce svakodnevnog života, na simboličan način imaju značenje vitalnih principa oko kojih je organizovano i kolektivno biće.

Neki od motiva u savremenom naivnom slikarstvu u Srbiji

Vođeni sopstvenim glasom likovnog razuma srpski samouki umetnici preoblikuju prirodnu formu svesni da je ona samo jedan od mogućih oblika i otuda je na njihovim slikama prisutna specifičnost oblika kojima se pridaju različite funkcije i odsustvo doživljaja oblika kao predmeta likovnog istraživanja. Tako, na primer, oblik jabuke u formalnoj umetnosti predstavlja izazov za istraživanja odnosa svetla i površine plastike ili volumena dok u izvornoj umetnosti oblik jabuke predstavlja plod i predmet truljenja, sreće, rađanja datog od boga. I zato su likovna dela naivnih umetnika ispunjena simbolima vezanih za formu svakodnevnih životnih datosti.

Kako, samouki umetnik svoje osnovno i primarno zanimanje doživljava kao ličnu inspiraciju i pogled na svet: on taj svoj unutrašnji doživljaj o sopstvenom bivstvovanju i profesiji kojim se bavi saopštava na svojim slikama, uplivišući i na izbor tema na slikama. Sa druge strane, brojni psihološke uslovi sredine, proistekli iz uslova na selu, dodatno opredeljuju takozvani spoljašnji motiv slike.

„ Ova dvoslojna motivacija potiče iz racionalnog i iracionalnog aspekta umetnikove lič nosti, pri čemu bi racionalni aspekt obuhvatao formalnu komponentu umetničkog dela, dok bi iracionalan aspekt odgovarao komponenti značenja. Otuda se kao spoljašnja oznaka ili formalni aspekt slike pojavljuje grupa tema: život seljaka, kolektivna zbivanja na selu, prikazi podneblja, svet životinja i bilja. ”

Naivno slikarstvo Jagodine i okolnih sela

Iako je samouka umetnost u Srbiji nastala u davna vremena iz kojih su sačuvana samo dela nepoznatih autora na crkvenim slikama i nadgrobnim spomenicima-krajputašima, početak moderne naivne likovne umetnosti u Srba, vezuje se za Janka Brašića (1906—1994), seljaka slikara iz sela Oparića kod Jagodine, koji je likovno stvaralaštvo započeo 1933. godine. Kao tumač izvornog kolektivnog života ruralne sredine Srbije, i dobar portretista, ilustrator narodnih običaja i tradicije za 60 godina rada stvorio je bogat opus: više stotina slika, crteža, freski, ikona i skulptura. Ono po čemu je će njegovo stvaralaštva ostati prepoznatljivo jesu spontanost i neposrednost likovnog izraza kao i u većine naivnih umetnika Srbije.

Oko Janka Brašića u daljem sledu događaja nastala je tzv. Barišivićeva grupa ili „oparićka škola”, koju je on okupio sa ciljem da slikare u njoj nauči tehnici slikanja. Zahvaljujući labavim vezama između slikarea iz ove grupe, koji su radili nezavisno, slikarska dela stvorena u okviru „oparićke škole” su originalna bez međusobne sličnosti njenih predstavnika.

Prvi u Barišićevoj grupi bio je njegov komšija Jeremije Radivojević, koji je tragično prerano okončao svoj život mučenjem od strane Nemaca, zbog karikature protiv Velikog Rajha.

Neki od kasnijih Barišićevih „učenika” bili su; Miroslav Marinković (1928), Miroslav Arsić, Miroslav Jovanović, Tomislav Jović (1930), Dobrivoje Milojević (1948).

Nakon osnivanja Galerije samoukih likovnih umetnika u tadašnjem Svetozarevu, 1960. godine, formirala se grupa slikara iz Jagodine i okolnih sela. Milan Rašić, tada pripadnik mlađe generacije, u okviru ove grupe posebno se izdvajao i postao rodonačelnik kruga mladih seoskih slikara u ovom delu Srbije.

Na njihovim slikama vidljivi su uticaji graditeljstva Moravske škole i „rašićevskog manira” slikanja, idealizovanih pejzaža Šumadije i Pomoravlja, „kao svojevrsnog zemaljskog raja”. Najznačajniji pripadnice ovog kruga savremenih naivnih umetnika su:

• Branko Dinić
• Budimir Rajković Linger
• Vladimir Kepić
• Vladimir Aleksić
• Dobrivoje Stevanović Peca
• Dobrosav Milojević
• Dragutin Aleksić
• Dušan Jevtović
• Janko Brasic
• Ljubiša Jovanović Kene
• Milan Rasic
• Milan Stanisavljevic
• Milisav Jovanovic
• Milovan Lazarević
• Slobodan Živanović
• Životin Nikolić

Naivno slikarstvo Uzdina

U etnički rumunskom selu Uzdin, u neposrednoj blizini Kovačice, šezdesetih godina 20. veka naivnim slikarstvom počela je da se bavi grupa žena rumunske nacionalnosti, zamenivši iglu i konac kistom i bojom. Tako je pre više od pola veka nastala uzdinska škola naivnog slikarstva. Likovni kritičari ovu grupu (školu) svrstavaju u ruralne amatere, a i njihovo slikarstvo definišu kao folklor.

Uzdinska škola naivnog slikarstva nastala je 1961. godine, kada je motive koje je dotad slikala samo na svojim maramama, košuljama i paorskim keceljama, Anujka Maran prenela na platno, i tako postala prva slikarka rumunske naive u Srbiji.

I u 21. veku značaj njihovog slikarstva ogleda se u poetskom transponovanju unutrašnjeg lirskog doživljaja sveta, ulepšanog i čistog.

Najznačajnije među njima su: Anujka Maran, Marija Balan, Florika Puja, Ileana Olđe, Mariora Motorežesku, Florika Kec, Anuca Dolama, Steluca Caran, Sofija Jonašku i druge. Adam Mezin, samoukih slikara, jedini je muškarac koji pripada ovoj školi. On je rad na zemlji uspešno uskladio sa svojim drugim, osnovnim zanimanjem - slikanjem.

Suncokreti, berba grožđa, svadbeni običaji - samo su neki od motiva bogatog kolorita koji se mogu videti na delima uzdinske škole naivnog slikarstva. Njihove slike su takođe pune folklora i narodnih običaja, i imaju za cilj da se odupiru njihovom zaboravu.

Naivno slikarstvo Kovačice

Likovni život slovačke nacionalne manjine u Srbiji ispoljava se i kroz naivno slikarstvo, koje predstavlja dominantnu oblast kulture po kojoj je slovačka nacionalna zajednica u Vojvodini poznata i na međunarodnoj slikarskoj sceni.

U cilju promovisanja i komercijalizacije naivnog slikarstva slovačkih naivnih umetnika u Kovačici Pavel Babka je 1991. godine osnovao Galeriju „Babka Kovačica“, a za neprofitni deo 2005. godine Međunarodni etno centar.

Galerija „Babka Kovačica“

U većini slučajeva slikarstvo nije prevashodno zanimanje Slovaka stvaralaca naivne umetnosti, već poljoprivreda. Takođe, jedna od glavnih karakteristika naivnih slikara (ili samoukih, izvornih slikara) jeste odsustvo akademskog umetničkog obrazovanja. Tokom druge polovine 20. veka naivnim slikarstvom u Srbiji se bavilo 60 slovačkih umetnika (26 ženskog i 34 muškog pola). Od toga je dominantno rodom iz Kovačice 46, iz Padine 10, iz Vojlovice 2, iz Bačkog Petrovca 1. Tako se za slikare Kovačice može reći da predstavljaju svojevrsan fenomen. Danas u Kovačici živi i slika 30 slovačkih naivnih umetnika.

Ovako velika koncentracija naivnih umetnika uticala je na to da se u Kovačici 1955. godine otvori prva seoska galerija na teritoriji nekadašnje Jugoslavije, pod nazivom Galerija narodnih slikara u Zadružnom domu. Sekcija je u vreme osnivanja imala 30 članova, a na prvoj izložbi se predstavilo 14 članova, koji su izložili 48 radova, uglavnom ulja na platnu. Dve godine kasnije slike kovačičkih slikara našle su svoje mesto u okviru postavke izložbe Naivni umetnici Jugoslavije, predstavljene u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani i Skoplju.

Listu slovačkog naivnog slikarstva u Srbiji čine 63 slikara. Najstariji slikar rođen je 1906. godine, a najmlađa slikarka 1992. godine. Zajedničko svim ovim slikarima je da su samouki i da su rođeni u Srbiji – Vojvodini, a maternji jezik im je slovački.

Naivno slikarstvo u ostalim sredinama u Srbiji

Izolovano od napred navedenih grupa i u drugim delovima Srbije javili su se savremeni naivni slikari:

• Cvetin Belić iz Kuzmina, o kome se jako malo zna iko postoji nekoliko njegovih sačuvanih slika, od kojih je jedna; „Svadba”, 1963. u Ermitažu privukla veliku pažnju.
• Dragan Stojković-Četkin zanatlija i naivni umetnik iz Požarevca.
• Stevan Cvijić iz Šapca, Milivoje Martinović, Dejan Kojić i Vita Jurišić iz Crne Bare, koje je 60-tih godina 20. veka okupio Milić od Mačve.
• Posle Drugog svetskog rata u Beogradu je radilo nekoliko naivnih slikara, Hlebinski slikar Franjo Mraz, Gordana Đelošević, domaćica, Sava Sekulić, Dušan Jevtović, Milisav Jovanović, Slobodan Tasić i drugi.

U Vojvodini, pored likovnog stvaranja u značajnim centarima naivne umetnosti kao što su Kovačica, Uzdin, Novi Bečej, Tavankut, i u drugim mestima širom ove pokrajine rade brojni slikari, naivni umetnici. Tako su stvarali ili stvaraju u:

• Novom Sadu, Emerik Fereš (1904—1969) i Pal Homonai
• Šidu, Ilija Bašićević-Bosilj (1895—1972)
• Pećincima, Slobodan Jeremić-Jeramija,
• Starim Banovcima, Mihajlo Marjančević.
• Somboru, Sava Stojkov (1925—2014), slikar psiholoških portreta i živopisnih pejzaža.

Vidi još

• Udruženje samoukih slikara i vajara Dragačeva
• Naivno slikarstvo Slovaka u Srbiji
• Galerija naivne umetnosti u Kovačici

Literatura

• Tamara Ognjević, „Blago Srbije” Mladinska knjiga, Beograd, 2012.
• Lidija Ćuk-Jovanović, Vojislav Jovanović, Katarina Đokić, Srpsko naivno slikarstvo sa aspekta kolektivno nesvesnog Enagrami, vol. 26, januar-jun 2004, br. 1-2.
• Bošković M. Maširević M, Samouki likovni umetnici u Srbiji,Torino, 1977.
• Oto Bihalji-Merin, Nebojša Bato Tomašević, Enciklopedija naivne umetnosti sveta, Beograd, 1984.
• Krstić N. Naivna umetnost Srbije, SANU, Jagodina, 2003.
• Krstić N. Naivna i marginalna umetnost Srbije, Muzej naivne i marginalne umetnosti u Jagodini, Jagodina, 2007.
• Krstić N. Outsiders, katalog, Muzej naivne i marginalne umetnosti u Jagodini, Jagodina, 2013.
• Krstić N. Bajka o gradovima, monografija, Jagodina, 2014.
• Bošković M, Maširević M, Monografija naivne umetnosti, Jagodina 1979.
• Muzej naivne umetnosti Svetozarevo 1960-1985, MNU, Jagodina 1985.
• Stošić J, Jagodinski krug naivnih umentika, MNU, Jagodina, 2001.
• Vračević M, Monografija naivne umentosti, Jagodina, 2002.
• Krstić N, Naivna umetnost u Srbiji, MNU Jagodina 2004.
• Kelemen V, Naivno slikarstvo u Jugoslaviji, Zagreb, 1977.
• Dimitrijević K, Naiva u Jugoslaviji, Beograd 1979.
• Krstić N, Rašić M, Naivna umetnost Srbije, Beograd, 1993.
• Vračević N, Rašić M, Naivna umetnost Srbije, Beograd, 2003.

Spoljašnje veze

• Naivni slikari Kovačice i Padine
• Muzej naivne i marginalne umetnosti u Jagodini
• (jezik: srpski) Slovenske istine, maliarstvo Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. oktobar 2016)