Srpski trgovački zakonik iz 1860. godine

Srpski trgovački zakonik donet je 26. januara 1860. godine od strane srpskog knjaza Miloša Obrenovića i Narodne skupštine.

Srpski trgovački zakonik iz 1860. godine

Trgovačko pravo i položaj trgovaca u Srbiji do 1859.godine

Posle tri decenije ratovanja, pregovora, pogađanja i intervencija stranih sila, sultanovim hatišerifima iz 1830. i 1833. godine, ukinuta su osnovna obeležja feudalne zavisnosti u Srbiji, priznata je unutrašnja autonomija sa naslednim knezom, a teritorija Beogradskog pašaluka proširena pripajanjem šest nahija, a srpskoj upravi priznato pravo da prikuplja i raspolaže svim zemaljskim prihodima, uz obavezu dažbine Porti od 2,3 miliona groša godišnje. Hatišerifom je potvrđena sloboda trgovanja za Srbe u svim delovima.Otomanske carevine, uz pasoš koji izdaje srpski knez, sa mogućnošću da koriste sva prava koja trgovački ugovori Porte sa stranim zemljama obuhvataju, jer su u oblasti spoljne trgovine date i mogućnosti koje je Srbija mogla punovažno da uživa. U Ustavu iz 1835. godine istaknuta su prava slobodne trgovine, što je potvrđeno i Ukazom kneza Miloša o slobodi ličnosti i trgovine od 16. oktobra 1837. godine, a potvrđeno i Ustavom iz 1838. godine. U narednim godinama nizom zakona regulisani su 11 odnosi između države i pojedinca: Građanski zakon 1844, Esnafska uredba 1847, Zakon o stecišnom postupku 1853 i na kraju, najvažniji — Trgovački zakonik 1860. godine.

U Beogradu je 1850. godine delovalo 21 esnafska organizacija sa 647 članova, među kojima je bilo najviše onih iz grane odevanja. Što se stranih zanatlija tiče, njihov je priliv bio pojačan posle revolucionarne 1848—49. godine kad su, posle neuspele revolucije, tražeći spas od progona zbog učešća u njoj, stizali u Srbiju. U Beogradu je 1854. godine bilo registrovanih 215 stranih zanatlija, a 1856. godine već 411, poreklom iz Beča do Budimpešte i drugih gradova sve do Hanovera. Trgovački stalež izbija na prvo mesto među učesnicima privrednog života, i njihova moć je rasla srazmerno ostvarenom uspehu u poslovanju, što se videlo i po učešću u gradskoj upravi, i pokretanju brojnih inicijativa za nove mere u državi i društvu, sarađujući sa vlastima na formiranju odluka i zakonskih predloga.
Popularizacija ovih predloga iz trgovačkih krugova zdušno je pomagala ondašnja štampa, koja bi stalno stavljala na dnevni red neki od aktuelnih problema i predloga za njihovo rešenje: zahtev za novim trgovačkim zakonima, za sudovima, školama, berzom, trgovačkim društvima, narodnom bankom, akcionarskim bankama, sopstvenom monetom. Pored toga, u štampi je bilo izveštaja sa domaćih i stranih pijaca, o vrednosti i kursu novca u zemlji i na strani.

Godine 1856, 30. januara na Sveta tri jerarha (poznato kao trgovačka slava), održana je skupština trgovaca u prostorijama Beogradskog čitališta, na kojoj se ističe potreba da se reguliše položaj trgovaca, ukine zelenaški interes i osnuje narodna banka. Posebno izabranom Odboru za poboljšanje trgovine u Srbiji, poveren je zadatak da na osnovu analize o stagnaciji srpske trgovine i nastale krize, pripreme predloge knezu, tražeći da se stvari uzmu u rešavanje. U pomenutom predlogu trgovaca od 11 tačaka, zahteva se: da se izda trgovački zakonik, koji će regulisati sve pojave u vezi s trgovinom, kako one koji je ugrožavaju, tako i unapređuju, da se efikasnije kažnjavaju devijacije (dužnički odnosi itd.), zatim da suđenja u trgovačkim sporovima i druga budu efikasnija, da se problem saobraćaja 14 detaljno prouči i pristupi njegovom regulisanju, što je od neophodne važnosti za trgovanje; da se po primeru koji se u Evropi praktikuje, osnuje jedan trgovački odbor – vrsta privrednog saveta, koji će pomagati Vladi u pitanjima i staranju o trgovini. Predlog je obuhvatao i osnivanje trgovačkih škola, školovanje mladih ljudi za trgovačku struku i van zemlje, uvođenje obaveznih trgovačkih nedeljnih škola za trgovce i zanatlije.
Predloženo je i da se ugovori Porte sa stranim zemljama, kojih se moraju držati i privrednici iz Srbije, prilagode njihovim potrebama, kao i da se Ustav više poštuje, naročito u pogledu odredaba o slobodi trgovanja i obavljanja i drugih radinosti. U zahtevu nije zaobiđeno ni regulisanje imovinskih odnosa u agraru, predlogom da se obavezno zavedu baštinske knjige, da se vrši uknjižavanje tapija. Godina 1856. protekla je u razmatranju ovih predloga – u čemu su odlučivala i područna ministarstva i Sovjet, pa i sam knez Aleksandar Karađorđević.

Pozadina donošenja Trgovačkog zakonika

Međutim, tri godine kasnije dolazi do zasedanja Svetoandrejske skupštine. Svetoandrejska skupština je bilo zasedanje skupštine Kneževine Srbije koje je počelo na Svetog Andreja 30. novembra/12. decembra 1858. i završilo se 31. januara/12. februara 1859. godine. Knez Aleksandar Karađorđević je sazvao skupštinu pod pritiskom opozicije. Na skupštini su ustavobranitelji i grupa liberala, podržala dinastiju Obrenović i Miloša Obrenovića, i knezu Aleksandru Karađorđeviću oduzela mandat kneza, i predala ga knezu Milošu Obrenoviću. Od tada je počela druga vladavina kneza Miloša Obrenovića, koja je trajala do 1860. i završila se njegovom smrću 26. septembra 1860. godine.

Tačno osam meseci pre smrti, 26. januara 1860. godine, Miloš Obrenović, knjaz srpski, sa saglasjem Sovjeta i na predlog Narodne Skupštine donosi „Zakonik Trgovački za Knjaževstvo Srbiju“.

Sadržina Zakonika

Trgovačko pravo je skup posebnih pravila o trgovcima i trgovačkim poslovima.

Najveći i najvažniji izvor trgovačkog prava bio je Trgovački zakonik iz januara 1860. godine. Imao je sedam glava i 170 paragrafa. Sastojao se iz dva dela.

U prvom delu, u glavama I-V, bilo je izloženo trgovačko pravo u užem smislu.
Odredbe trgovačkog prava u užem smislu uglavnom su bile podudarne sa odredbama francuskog Trgovačkog zakonika (fr. code de commerce). U drugom delu, u glavama VI i VII, bile su odredbe iz meničnog prava. Te odredbe uglavnom su se slagale sa nemačkim Opštim meničnim zakonom (Wechselordnung). Trgovačko pravo u užem smislu sadržalo je odredbe o trgovcima, trgovačkim knjigama, trgovačkim društvima, trgovačkim posrednicima i dokaznim sredstvima u trgovačkim sporovima. U prvoj glavi bili su propisi o trgovcima.
Trgovac, u najširem smislu, označava osobu koja se bavi trgovinom. U užem smislu se pod time podrazumeva poslovni čovek kome trgovina, odnosno posredovanje između proizvođača i potrošača određene robe predstavlja glavnu ekonomsku aktivnost i izvor prihoda. U Srbiji toga vremena, trgovac je morao ispunjavati određene uslove:da mu je trgovina zanimanje, da trguje pod svojim imenom i da je poslovno sposoban. Poslovna sposobnost se sticala punoletstvom, koje je po tadašnjim propisima nastupalo sa navršenom 21 godinom života. Maloletnici su sa punih 17 godina mogli postati trgovci uz dopuštenje oca i odobrenje suda. Udata žena je morala imati odobrenje muža da može trgovati. Svaki trgovac je morao prijaviti firmu kod nadležnog suda i dati objavu o firmi u novine.

U drugoj glavi bili su propisi o trgovačkim knjigama. Svaki trgovac je morao da vodi najmanje tri knjige: Dnevnik, Prepisnu knjigu, Knjigu za popis (inventar) U dnevniku je trebalo tačno navesti sve poslovne promene hronološki, iz dana u dan, uz navođenje datuma. U prepisnu knjigu su prepisivana pisma koja je trgovac pisao drugim trgovcima, odnosno pisma koja je od drugih primio. Na kraju poslovne godine svaki trgovac je bio dužan da u knjigu za popis (inventar) popiše celokupno svoje pokretno i nepokretno imanje. Uredno vođene trgovačke knjige sud je mogao smatrati kao poludokaz.

U trećoj glavi bili su propisi o trgovačkim društvimma, koja predstavljaju druživanja trgovaca u cilju efikasnijeg i kvalitetnijeg trgovanja. Zakon priznaje tri vida ortakluka trgovačkog: Ortakluk javni (pod zajedničkim imenom), Ortakluk mešoviti (komanditni) Ortakluk bezimeni (akcionarski) odnosno akcionarsko društvo.

Glava III o društvima trgovačkim i o pravilima za njih

§ 23. Ortakluk javni onaj je, koji sa ugovorom sastavljaju dva ili više lica nameravajući da trguju pod zajedničkom firmom. Zajednička firma sastavljena je, ili iz imena sviju ortaka, ili iz imena jednog ili više njih s pridatkom „i društvo“ (kompanija). Ako su u firmi ispisana imena svih ortaka, ne sme se dodati „i društvo“, jer onda isti čine prevaru, za koju odgovaraju ako docnije ne mogu izmiriti poverioce.

§ 24. Ortaci, trgujući pod zajedničkom firmom i u ugovoru ortakluka potpisani, odgovaraju jedan za sve i svi za jednoga celim svojim imanjem za sve obaveznosti ortakluka pod zajedničkom firmom učinjene.

§ 25. Ortakluk mešoviti sastavlja se iz jednog ili više ortaka objavljenih koji odgovaraju jedan za sve i svi za jednog, i jednog ili više ortaka neobjavljenih koji su samo kapital uložili i koji se zovu komanditori. Ovaj ortakluk trguje pod zajedničkim imenom, koje mora biti sastavljeno iz jednog ili više ortaka javnih zajednički obvezanih. Komanditori ne moraju biti trgovci i samo po tome što su komanditori oni nisu trgovci, ako to inače nisu.

§ 31. Društvo bezimeno (akcionarsko) ne postoji pod zajedničkim imenom, niti je označeno imenom ma kog učesnika, nego mu se daje ime po predmetu preduzeća.

§ 32. Njim upravljaju rukovatelji za vreme izabrani, koji se mogu otpustiti i drugima zameniti. Rukovatelji ovi mogu biti učesnici društva, a mogu ne biti, mogu s platom i bez ove društvo služiti.

§ 33. Rukovatelji odgovaraju samo za izvršenje preporučenog im posla, koji su na sebe primili, a ako su u isto vreme i učesnici, onda pored toga odgovaraju kao učesnici.

§ 34. Učesnici ovog društva odgovaraju za štete društvene samo sa svojim ulogom.

§ 35. Kapital bezimenog društva deli se na akcije, a one mogu se na razdeljke jednake vrednosti deliti.

U četvrtoj glavi bila su navedena lica koja su posredovala i olakšavala trgovačke poslove između trgovaca, fabrikanata i lica koja ne pripadaju trgovačkom redu. U trgovačke posrednike su spadali: posrednici (nazivani i senzali), nabavljači („komisioneri“) i otpravljači (ekspeditori)

U petoj glavi govorilo se o dokazima, koji su svedočili da su stranke vezane ugovorom. Dokazi su bile javne i privatne isprave, beleška posrednika koja je izdata i potpisana od stranaka, prepiska između trgovaca, priznati račun (kad je dužnik svojom rukom na kontu računa napisao iznos duga i izjavljivao da ga priznaje), trgovačke knjige (kao poludokaz) i svedoci. Iz toga je vidljivo da je trgovačko pravo imalo i svoje naročite dokaze, osim onih koji su bili predviđeni propisima građanskog prava.

Šesta glava je počela odredbom da „svaki Srbin može menicu izdati, primeniti i ovu na drugoga preneti...“ Međutim, sledeća odredba je pravo oduzela seljacima, vojnicima i udatim ženama (bez odobrenja muža). Uskraćivanje pasivne menične sposobnosti seljacima i vojnicima pravdano je time da se oni navodno lakoumno upuštaju u menične poslove bez jasnog pojma o opasnostima kojima se izlažu. Menica je, inače, bila definisana kao isprava izdata u zakonom propisanom obliku kojom se njen izdavalac ili sam obavezuje ili nalaže drugom licu da isplati meničnu sumu određenom licu u određeno vreme. Razlikovale su se vučena i sopstvena menica. Vučena ili trasirana bila je menica kojom izdavalac menice nalaže drugom licu da isplati iznos označen u menici trećem licu. Izdavalac menice koji nalaže isplatu menične sume nazivao se trasant, lice kome je naloženo da isplati tu sumu nazivalo se trasat, a lice kome je trebalo isplatiti meničnu sumu nazivalo se remitent. u tekstu vučene menice stajalo je „platite“, što je bio poziv trasanta trasatu da plati meničnu sumu remitentu. Sopstvena menica bila je menica kojom se sam izdavalac menice obavezivao da će isplatiti meničnu sumu o dospelosti. Zbog toga se u tekstu sopstvene menice nalazila reč „platiću“. Definicija menice, nazivi meničnih strana, kao i podela na vučnu i sopstvenu menicu ostali su, uglavnom, nepromenjeni do danas. U živom zakonodavnom radu početkom 20. veka veka bio je izgrađen projekat trgovačkog zakonika, koji je službeno objavljen 1912. Godine, kao i projekat meničnog zakona, međutim, ti projekti nisu ozakonjeni.

Uzori Srpskog trgovačkog zakonika

Francuski trgovački zakonik (1807) kao model-uzor Srpskog trgovinskog zakonika (1860)

Profesor Mirko Vasiljević smatra da postoji direktni uticaj Francuskog trgovačkog zakonika iz 1807. godine na Srpski trgovački zakonik iz 1860. godine. Vasiljević takođe smatra i da je Srpski trgovački zakonik skraćeni prevod prve knjige Francuskog trgovačkog zakonika. Po njegovom mišljenju, ovim zakonikom, kao i svojim Građanskim zakonikom iz 1844. godine, Srbija je među prvim zemljama u Evropi, pokazala svoju zrelost i opredeljenost za izgradnju države sa vladavinom prava.

Objašnjenje Trgovačkog zakonika za knjaževstvo Srbiju

„Što se tiče ovoga trgovačkog zakonika uopšte, on se snaže u glavnome sa načelima francuskoga trgovačkog zakonika (fr. code de commerce), osobito u svome trgovačko-pravnom delu; a što se tiče prava meničnog, on se samo u nečemu sa francuskim zakonikom podudara, a u drugim delovima slaže se sa opštim nemačkim meničnim zakonom. Tako na primer, u ovaj srpski zakonik nije primljen onaj propis, da svaki prenos (trata) menice ako će da vredi mora se povući sa jednog mesta na drugo, a ovaj propis po francuskom pravu smatra se kao sasvim nuždan i uzet je iz italijanskoga meničnog prava; po ovom zakoniku iz svake takozvane mestne menice ističu prava i obaveznosti, koje se inače iz prenosa izvode, a to je isto i po nemačkom meničnom pravu (čl. 4.). naravno, odstupanje ovo od francuskog prava sasvim je u korist srpske trgovine, jer zbog susedstva više zemalja austriske carevine pripadajućih ka oblasti nemačkoga meničnog prava, nužno je bilo, da se približimo tamošnjim uredbama i zakonima u ovoj stvari; kao što se i mora smatrati da je zakonodatstvu zadatak, da se što je više moguće izravna i u saglasnost dovede sa pravnim odnošajima koji se velikim delom pružaju daleko u inostranstvo, pa time raditi da se umanje tegobe koje sudiju prilikom sukoba stranskih i domaćih zakona ne mogu mimoići. Naprotiv naš trgovački zakonik odstupa od nemačkog prava u toliko, što se drži francuskoga u zahtevanju priznanja vrednosti. No ovo kod sve bliskosti nekih zemalja, koje su nemačkom meničnom pravu podvrgnute, u praktiki nepravi znatnu razliku; jer nemački trgovački red uvek je na tome ostao, da na svojim menicama stavlja ovaj umetak: „vrednost primio“, pa tako ni trgovci ni sudije ne mogu doći u nepriliku, da se u ovoj točki posluže stranskim zakonom te da objasne, da li dotična menica odgovara barem zakonima važećim u onom mestu gde je izdata. Ovakvim načinom mogla bi se između našega i ona dva pomenuta stranska zakonika povući sravnjujuća linija u raznim pravcima. Ali da se ne bi u daljem povlačenju te linije morali sad suviše upustiti u pojedinosti, a time pred objašnjenje pojedinih naređenja zakona istrčavali: „ostavljamo to uspoređenje za docniju priliku, kad će biti od veće koristi i za razumljenje stvari bolje služiti.“

Literatura

• Srpska pravna istorija – Zoran S.Mirković, Univerzitet u Beogradu, Pravni Fakultet, 2017.
• Enciklopedija srpskog naroda – Zavod za udžbenike, Beograd, 2008.
• Objašnjenje Trgovačkog zakonika Dr. Veljković Stojana, sa sajta Biblioteke Matice srpske:
• Francuski trgovački zakonik (1807) kao model-uzor srpskog trgovačkog zakonika (1860)- Vasiljević Mirko, Univerzitet u Beogradu, Pravni Fakultet
• Privredna Komora Beograd- o trgovačkom pravu i položaju trgovaca u Srbiji do 1859. godine