Džejms Bilington

Džejms Bilington
Džejms Hedli Bilington
Datum rođenja	(1929-06-01)1. jun 1929.
Mesto rođenja	Brin Mar, Pensilvanija, SAD
Datum smrti	20. novembar 2018.(2018-11-20) (89 god.)
Mesto smrti	Vašington, SAD

Džejms Hedli Bilington (engl. James Hadley Billington; Brin Mar, 1. jun 1929 — Vašington, 20. novembar 2018) bio je američki stručnjak za istoriju Rusije. Bio je profesor i predavač na univerzitetima Prinston i Harvard, direktor Kongresne biblioteke, savetnik američkog predsednika Ronalda Regana i izvršni direktor niza američkih značajnih centara i fondacija. Autor je niza knjiga, od kojih su najvažnije „Ikona i sekira“ i „Požar u ljudskom umu“.

Biografija

Džejms H. Bilington je rođen 1929. godine u Brim Mouru, američka savezna država Pensilvanija. Diplomirao je na univerzitetu Prinston 1950. godine. Potom je pohađao univerzitet u Oksfordu.

Tokom služenja u Armiji Sjedinjenih Država postao je analitičar Službe za nacionalne procene (Office of National Estimates). Od 1964. do 1974, predavao je istoriju na Univerzitetu Harvard, a od 1973. do 1987. je bio profesor na Univerzitetu Prinston.

Američki je akademik i profesor ruske i evropske istorije na Harvardu i Prinstonu. Godinama je radio kao izvršni direktor (CEO) četiri federalne kulturne ustanove SAD – Fulbrajtovog programa, Vudro Vilsonovog međunarodnog centra, Kongresne biblioteke i Otvorenog sveta. U okviru Vudro Vilsonovog međunarodnog centra osnovao je Institut za predviđanje događaja u Rusiji (Kennan Institute).

Godine 1987. predsednik SAD Ronald Regan ga je imenovao za direktora Kongresne biblioteke i na toj funkciji je ostao do penzionisanja 2015. Tokom karijere je često posećivao SSSR kao član delegacije američkog Kongresa. Godine 1988. se nalazio u pratnji Predsednika SAD Ronalda Regana prilikom njegove posete Sovjetskom Savezu.

Godine 1999. je s Dmitrijem Lihačjovim osnovao rusko-američki program „Otvoreni svet“ (Открытый мир / Open World) zahvaljujući kojem je 14.000 mladih lidera s prostora SSSR posetilo SAD.

Inostrani je član Ruske akademije nauka, počasni doktor MGU i Državnog univerziteta u Tbilisiju. Inicijator je projekta Svetske digitalne biblioteke (World Digital Library) podrškom Kongresne biblioteke SAD.

Ruski predsednik ga je 2009. godine odlikovao Ordenom družbe, a 2012. doneo ukaz o nagradi zbog zasluga za razvoj rusko-američke kulturno-humanitarne saradnje.

Dela

Mihajlovski i rusko narodnjaštvo, 1956. (Mikhailovsky and Russian Populism)

Bilingtonovo delo posvećeno Nikolaju Mihajlovskom, ruskom publicisti, književnom kritičaru, filozofu, prevodiocu i političkom teoretičaru narodnjačkog pokreta.

Smatrao je da je davno pitanje studenta N. Mihajlovskog vojnom guverneru Sankt-Peterburga povodom ustanka dekabrista paradigmatski osnov metodološkog izazova zapadnom umu za bavljenje Rusijom: „Razumem francuske buržuje koji pomažu revoluciju kako bi stekli prava, ali kako da shvatim ruske plemiće koji izvode revoluciju da bi svoja prava izgubili“. Bilington upozorava da to pitanje aktuelno i današnjem zapadnom umu koje znači poziv na iskorak iz uobičajenog načina mišljenja, jer čovek Zapada po pravilu svoj rezon projektuje na druge. Međutim, poimanje ruskog radikalizma XIX veka ne objašnjava samo fenomen Rusije, već i svih poluzapadnih država.

Autor razmatra čudan i dugotrajni fenomen burnog intelektualnog uzdizanja najviših klasa Rusije koje su dobrovoljno prišle narodnim masama i više nego ikad u istoriji kidisale na vlastitog cara i zahtevale obaranje sopstvene imperije. Doba „miholjskog leta“ ruske imperije koje je dalo najupečatljivije pojedince ruske kultre stvorilo je jedinstveni pokret zvani narodnjaštvo koji je od centralnog značaja za rusku kulturu. Međutim, poimanje narodnjaštva je u najboljem slučaju iskrivljeno ili ignorisano toliko da su ga istoričari pretvorili u karikaturu.

Bilington smatra da narodnjački pokret najbolje izražava ruske izazove, nade i razočarenja. Smatra da je ruska kultura svoj XIX vek najbolje izrazila u delu Nikolaja Mihajlovskog, velikana ruske misli do zaborava zanemarenog od strane sovjetskih, ali i zapadnih istoričara.

Ikona i sekira. Tumačenje istorije ruske kulture, 1966. (The Icon and the Axe. An Interpretive History of Russian Culture)

Studija Džejmsa Bilingtona o istoriji ruske kulture obiluje ogromnim bibliografskim materijalom. Obrađuje period od pokrštavanja Rusije do sovjetskog doba. Sam naslov ovog dela obuhvata dva ugaona kamena ruske kulture. Ikonu, kao arhetip vanredno duhovnog uzvišenog smisla svakog konstruktivnog pregnuća i sekiru kao arhetipski simbol nasilja, ubistva i uništenja. Bilingtonu ovi arhetipovi označavaju tačke amplitude unutar kojih se ciklično razvija i sažima ruska kultura.

Po Bilingtonu, odanost pravoslavnom hrišćanstvu, strasna oduševljenost novotarijama i strahovita destruktivnost su po njemu među najupadljivijim obeležjima ruske kulture. Bilington je očigledno odlično razumeo značaj "slikovitog razmišljanja“ koje je bilo imperativ ruskih intelektualaca još od Visariona Bjelinskog, potrebu delatnog intelektualnog rada koje datira od Petra Čadajeva i strasnu samodisciplinovanost delatnog revolucionara iz proze Nikolaja Černiševskog.

Bilington smatra važnom osobenošću rusku recepciju pravoslavlja koje je očuvalo ranohrišćanski simbolički izraz bez usvajanja racionalističkog umovanja i tu okolnost smatra zaslužnom za nekritički, emotivan ili dogmatski pogled na ideje koji je obeležio čitavu njihovu kulturu. Svi potonji pokušaji usvajanja zapadnih modela tokom modernog doba su stoga bili izuzetno produktivni u oblasti Ruske umetnosti, kulture i nauke, ali katastrofalni u oblasti političkih i društvenih reformi. Stoga su se ruski intelektualci pred „prokletim pitanjima“ bogoslovlja, etike, politike, socijalnog poretka, državnog uređenja i goruće potrebe reforme zaostale imperije okrenuli narodu ubeđujući ga u potrebu narodne, a zatim socijalističke revolucije.

Autor vidi „raskolništvo“ kao bitno obeležje ruskog nacionalnog duha, pa s tog stanovišta tumači neprijateljski odnos ruskog naroda i imperije, narodnjaka i zapadnjaka, socijalista i slavjanofila... Brojne primere svojih stavova Bilington je ilustrovao izuzetnim primerima stvaralačkih ličnosti i umetničkih dela iz ruske istorije. Prema njemu, ruska kultura je dostigla vrhunac u poznom dobu imperije kojeg naziva „kreščendom“. Okretanje Zapadu je kulminiralo boljševičkom Oktobarskom revolucijom i stvaranjem nadnacionalne komunističke države, ali je taj proces usled neobuzdanog i nekritičkog uzleta, iskrivljenih mesijanskih ideja o smislu ruske istorije i razobručene destruktivnosti okončan Staljinizmom. Staljinizam je za Bilingtona izraz stare ksenofobije i „osveta Moskovije“ Rusiji Petra Velikog i istorijski uzor Staljinističkog poretka preko Ivana Groznog nalazi u glavnom „ideologu srednjovekovne moskovije“, Josifu Volockom.

Od posebnog značaje je Bilingtonovo predviđanje okončanja sovjetskog perioda i pojava nove, postsovjetske Rusije što je autor takođe naveo u ovom delu još 1966. godine.

Ikona i Sekira je jedino delo Džejmsa Bilingtona prevedeno na srpski jezik. Ova knjiga ulazi u važeću literaturu predmeta Istorija ruske kulture (7 semestar) na slavističkom smeru Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Požar u ljudskom umu: Izvori revolucionarnih uverenja, 1980. (Fire in the Minds of Men: Origins of the Revolutionary Faith)

Autor se u knjizi bavi revolucionarnim vrenjem koje se nakon Francuske revolucije 1879. godine proširilo na celu Centralnu Evropu i Rusiju. Autor je bio veoma inspirisan delom Fjodora Dostojevskog „Zli dusi“.

Osobenost Bilingtonove analize nije usredsređenost na socijalno stanje, političke događaje i neposredne povode koji su dovodili do narodnih ustanaka, već na zapaljive ideje koje su, po pravilu nevidljivo, postojale još od Pitagorejskog doba, rasplamsane nepovratno nakon krstaških ratova i konačno artikulisane parolama Francuske revolucije o slobodi, jednakosti i bratstvu radi okupljanja patikularizovanog društva u veliki jedinstveni poredak.

Revolucionarnost je zahtevala razgradnju hrišćanske civilizacije. Bilington insistira na činjenici da je ideja bratstva operativno razvijena od tajnih i okultnih društava poput masonskih, preko monolitno disciplinovanih, ideološki zadojenih i socijalno profilisanih revolucionarnih grupa.

Praksa razvoja revolucije iz okultnih društava je počela da jenjava nakon gušenja Pariske komune i narodnih revolucija. Obrazac bratstva kao osnov tajnih društava se po Bilingtonu ponovio u vidu nemačkog nacizma tokom XX veka i ima kontinuitet od okultnih bratstava u militarističkim pruskim krugovima doba Fridriha Velikog do Hitlera. Ideja jednakosti je postala glavno gorivo socijalističkih i komunističkih revolucija. Iako su se u vezi smisla jednakosti javile dva stanovišta (individualističko i kolektivističko), obe su težila ka istom cilju – uspostavljanju praktične ravopravnosti svih članova društva. Jedni su težili da svoj cilj ostvare antimonarhističkim i sekularnim načinom u zadatim okvirima republike, a drugi posebnim socijalističkim ili anarhističkim uređenjem. Bilington smatra da su glavni idejni nosioci ovih stanovišta Žozef Prudon i Karl Marks.

Revolucionarnost nacionalističkog tipa je u osnovi romatnična, zasnovana na istorijskim mitovima i očekivanju buduće nacionalne slave. Bila je tipična za 19. vek. Socijalistička revolucionarnost je utemeljena na racionalizovanom sagledavanju sadašnjosti, ali romantičnom i idealizovanom sagledavanju budućnosti što je zaodevano u naučne forme. Bila je tipična za 20. vek.

Bilington veoma opovrgava floskulu o „revoluciji koja teče“ kao mit. On posebno razmatra uticaj apokaliptičnog hrišćanstva, romantizma, ustavnih reformi i prosvetiteljstva na rasplamsavanje revolucija, a socijalno stanje društva je kod njega u drugom planu.

Autor posebno razmatra razloge otpornosti anglosaksonskog društva na revolucionarnost. Po njemu su protestantska vera prezbiterijanskog tipa i parlamentarizam uspostavili komplikovane ustanove koje su razvile uspešnu harmoniju jedinstva i različitosti i očuvale zdravlje političkog, socijalnog i ekonomskog sistema. Bez protestantizma i parlamentarizma, po Bilingtonu, harmonija jedinstva i različitosti nije moguća. Smatra da potvrda tog stava leži u činjenici da je osnovna vrednost pobede u Američkog građanskom ratu bilo stvaranje snažne i jedinstvene republike federalnog tipa. Za razliku od američkog modela, u slučaju Francuske revolucije je osnovna vrednost je bila demokratija, a uređenje republike bilo sporedno. Ovakav uzor je kasnije u Evropi doveo do sukoba koncepata razvoja republike, između krajnjeg etatizma i anarhističke fragmentacije vlasti.

Preobražaj Rusije: prodor ka nadi, 1992. (Russia Transformed: Breakthrough to Hope)

Autor razmatra promene koje su se dogodile na prostoru bivšeg SSSR. Njegova analiza izvodi niz zaključaka o potrebi veoma odgovorne politike Zapada, naročito SAD na nove ekonomske, kulturne, političke i strateške okolnosti koje nastupaju.

Kao očevidac burnih događaja u Moskvi 1991. godine, izrazio je nadu da ruski narod veruje u slobodu, ali upozorava da „staru gardu“ Rusije ne treba potcenjivati, jer će u slučaju neuspeha demokratskog eksperimenta ona učvrstiti svoju hegemoniju.

Autor upozorava na potrebu podrške Rusiji od strane svih vlada demokratskog sveta, kako bi se osiguralo da demokratija u Rusiji preživi agoniju SSSR.

Likovi Rusije, 1998. (The Face of Russia)

Pregled osmovekovne ruske kulture, duhovnosti i umetnosti sa stanovišta razvoja političkih procesa i borbe za slobodu i demokratiju. Bilington razmatra brojne primere da bi prikazao važnu specifičnost ruskog civilizacijskog manira – silovitu i neobuzdanu kreativnost koja vodi uništenju.

Po autoru, Rusi od naprednije civilizacije oduševljeno preuzmu naprednije forme kreativnih delatnosti. Zatim na tom osnovu razviju nove forme izražavanja i u dugotrajnom, mukotrpnom procesu postignu fantastične, originalne i ambiciozne rezultate. Kada postignu sasvim novu i originalnu formu koja svojom veličanstvenošću prevazilazi bilo šta stvoreno u celom svetu, Rusi je tada odbace od sebe ili je unište, ostavljajući potonjim generacijama samo fragmente.

Bilingtonovo delo „Likovi Rusije“ je poslužilo kao izvor za snimanje istoimene TV serije emitovane na kanalu PBS. Postalo je okosnica za upoznavanje široke javnosti sa ruskom kulturom pred kraj Sovjetskog Saveza.

Rusija u potrazi za sobom, 2005. (Russia in Search of Itself)

Bilington razmatra traganje za identitetom postsovjetske Rusije u godinama kada taj procees nije kontrolisan sa vrha vlasti, kada se njena periferija suočila sa naglim slabljenjem centralne uprave, a na nove okolnosti nisu imale odgovora ni najznačajnije ličnosti ruske kulture poput Andreja Saharova i Aleksandra Solženjicina.

Autor je identitetskom problemu Rusije pristupio sa političkog stanovišta. Sukobe među pojedincima i grupama posmatra kao izraz formalnog pokušaja da Rusija izgradi demokratski identitet uz održavanje starog autoritarnog nasleđa. Postavlja se pitanje hoće li Rusija koja liči na Zapad steći mesto u Evropi ili će na Istoku razviti novi, evroazijski identitet.

Bilington upozorava da se moraju imati na umu tri važna obeležja koja oblikuju burnu rusku kulturu – pravoslavlje, strasni doživljaj prirode i još veća strast ka uvođenju novotarija. Rusija po njemu mora da upotrebi demokratiju kao sidro kako bi se spasla od autoritarnosti i nacionalizma na putu ka ostvarenju svog civilizacijskog smisla. Smatra da će svetski mir 21. veka odlučujuće zavisiti od toga kako Rusi sebe budu definisali tokom narednih godina.

Literatura

• Bilington, Džejms - Ikona i sekira: istorija ruske kulture, jedno tumačenje, Rad, Beograd 1988. g (štampano izdanje)
• Jorgić, Kristina – O knjizi Ikona i sekira, Afirmator, Druga polovina XII. veka u delu Džejmsa Bilingtona, Ikona i sekira: istorija ruske kulture, jedno tumačenje, Afirmator, 31. 7. 2012. g.
• Billington, James H - Fire in the Minds of Men: Origins of the Revolutionary Faith
• Fire In the Minds of Men Origins of the Revolutionary Faith. Synopis of the book by J.H. Billington documenting the history of Illuminist revolutions by David Chilton, 1984.
• Billington, James - Russia in Search of Itself, W. Wilson Center
• Billington, James H - Mikhailovsky and Russian Populism Архивирано на сајту Wayback Machine (5. март 2016)