Parazitske biljke

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Evropska vilina kosica (Cuscuta europaea), jedna od vrsta najpoznatijeg roda parazitskih biljaka
Bela imela (Viscum album), verovatno najčešća poluparazitska biljka u našem podneblju, na grani drveta jabuke

Parazitske biljke su one biljke koje žive na drugim biljkama (biljka-domaćin), hraneći se u potpunosti ili delimično na njihov račun.[a] Pri tome biljci-domaćinu ne uzvraćaju ni na koji način, a u nekim slučajevima domaćinu prouzrokuju i ekstremnu štetu. Osnovna karakteristika parazitskih biljaka je postojanje haustorija,[b] specijalizovanih korenolikih organa koji prodiru u domaćina i uspostavljaju vaskularnu vezu između dve biljke. Sve parazitske biljne vrste su angiosperme i pripadaju različitim parazitskim porodicama, među kojima su Balanophoraceae, Orobanchaceae, Rafflesiaceae i druge.[2]

Pojam parazit izveden je od grčkih reči para – pored i sitos – hrana, odnosno onaj ko se hrani na tuđi račun.[3]

Zavisnost od biljke-domaćina[uredi | uredi izvor]

Parazitski biljke evoluirale su od neparazitskih biljaka, čime su pretrpele evolucioni prelaz od autotrofnih na heterotrofne organizme. Promene parazitskih vrsta u odnosu na njima srodne slobodne vrste rezultat su regresivne evolucije,[4] procesa u kom dolazi do morfološkog i fiziološkog pojednostavnjivanja, regresije, degeneracije ili redukcije organa koji su u određenim uslovima postali nevažni.[5]

Parazitske biljke razlikuju se prema stepenu zavisnosti od biljke-domaćina u pogledu snabdevanja vodom i hranljivim materijama. Prema tome da li hranu i vodu uzimaju od biljke-domaćina u potpunosti ili samo delimično, parazitske biljke mogu se klasifikovati kao: potpuni paraziti (holoparaziti) ili poluparaziti (hemiparaziti):

  • Holoparaziti ne proizvode hlorofil i u potpunosti zavise od biljke-domaćina, bez kog ne mogu postojati;
  • Hemiparaziti ili poluparaziti imaju sposobnost da samostalno proizvode hlorofil i samim tim vrše fotsintezu makar u jednom periodu svog života,[6] pa njihova ishrana samo delimično zavisi od biljke-domaćina.[7]

Tako su, na primer, vrste iz roda Cuscuta (vilina kosica) potpuni paraziti, dok je imela (Viscum album) poluparazit.[4]

Parazitske biljke razlikuju se i prema tome da li im je potreban domaćin kako bi zaokružile svoj životni ciklus. Prema ovoj podeli postoje pravi (obligatni) paraziti i uslovni (fakultativni) paraziti:[2]

  • Pravi (obligatni) paraziti imaju apsolutnu potrebu za domaćinom. Svi holoparaziti su, po definiciji, obligatni. Poluparaziti su sposobni da vrše fotosintezu, ali je nekim vrstama domaćin neophodan za reprodukciju, pa su u tom smislu obligatne.
  • Uslovni (fakultativni) paraziti mogu da žive i razmnožavaju se u odsustvu domaćina, ali uprirodi obično zadržavaju neki vid parazitske povezanosti sa biljkom-domaćinom.[7]

Morfologija parazitskih biljaka[uredi | uredi izvor]

Rodu Rafflesia pripadaju najpoznatiji korenski endoparaziti. Njihovi do 1 m široki i do 10 kg teški cvetovi među najvećima su na svetu. Za ovako velike cvetove ove „kraljice parazita” mogu da zahvale isključivo svojim domaćinima, tropskim lijanama iz roda Tetrastigma. Na slici je vrsta Rafflesia arnoldii

Parazitizam se u biljnom svetu manifestuje na različite načine. Neke vrste žive kao paraziti na korenu svojih domaćina, dok druge parazitiraju na izdancima, odnosno granama. Sama haustorija može se razviti iz korena ili iz stabljike - u zavisnosti od parazitnih vrsta i haustorije prikazuju širok spektar morfološke različitosti.[2]

Paraziti mogu rasti eksterno - na domaćinu (ektoparaziti), ili interno - unutar domaćina (endoparaziti). Većina parazitskih vrsta biljaka su ektoparaziti i samo njihove haustorije prodiru u tkivo domaćina, iz kog crpu hranu za parazita koji se nalazi van domaćina. Međutim neke parazitske vrste rastu tako da se svi vegetativni organi formiraju unutar biljke-domaćina, a na površini se pojavljuje samo cvet. Najpoznatiji primer za ovu pojavu su vrste iz roda Rafflesia,[v] koje rastu unutar vrsta tropskih lijana iz roda Tetrastigma.[2]

Postoje mnogi primeri specifičnih morfoloških promena ili promena u životnm ciklusu ovih biljaka, koje su nastale ili kao potreba za parazitiranjem ili kao posledica prelaska sa autotrofnog na heterotrofni način života. Holoparaziti, koji nemaju potrebu da apsorbuju vodu iz zemljišta, mogu imati korenov sistem koji je u velikoj meri redukovan, ili ga uopšte nema. Slično tome listovi, koji nisu potrebni za proces fotosinteze, mogu biti redukovani na veličinu ljuspi, a boja parazitskih biljaka može se kretati od krem žute do ljubičaste, jer ne stvaraju hlorofil. Primeri ovakvih morfoloških promena uočljivi su kod viline kosice, koja ne formira koren, a listovi su krajnje redukovani, pa cela biljka izgleda kao duga, končasta, žuta ili narandžasta stabljika sa mrežom haustorija kojima se vezuje za domaćina. Cvetovi parazitskih vrsta često su slični onima kod neparazitskih biljaka, mada postoje i ekstremni primeri, kakvi su već pomenuti cvetovi Rafflesia vrsta ili bizarne mesnate cvasti vrsta iz porodice Hydnora.[2]

Pronalaženje domaćina[uredi | uredi izvor]

Da bi živele i razmnožavale se, parazitske biljke moraju biti u stanju da prepoznaju prisustvo susedne biljke-domaćina i da imaju razvijene mehanizme kojima obezbđuju da njihovo seme dospe na odgovarajućeg domaćina. Postoje paraziti koji su sposobni da rastu na različitim vrstama domaćina, ali i one kojima je za život neophodna samo jedna određena biljka-domaćin.[7]

Za klijanje semena parazitskih biljaka sa širokim spektrom mogućih domaćina potrebni su isti uslovi kao i za neparazitske biljke. One moraju da proizvedu seme koje može da klija u neposrednoj blizini biljke-domaćina. Seme parazitskih biljaka koje se razvijaju na korenju mogu da indentifikuju hemijske reakcije u korenu domaćina i tek tada izazovu klijanje. Kada seme proklija i razvije se izdanak, koren mora da locira biljku-domaćina u zemljištu i formira haustoriju sa njenim koreniom. Slično tome i končasti izdanak viline kosice se izdužuje i „čita” informacije o boji hemijskom sastavu domaćina, kako bi prema njemu orijentisala svoj rast. Kada izdanak „prepozna” domaćina počinje da se omotava oko njega i formira haustorijalne veze.[2] Parazitske biljke koje rastu na granama domaćina često imaju plodove atraktivnih boja, koji privlače ptice, koje ih raznose do domaćina. Takav je slučaj kod imele, čiji plodovi sadrže i sluzavu materiju viscin, koja pomaže semenu da ostane zalepljeno za granu domaćina do klijanja.[7]

Parazitske biljke koje su se specijalizovale za život na samo jednoj određenoj biljnoj vrsti razvijaju posebne mehanizme kako bi doprle do svog domaćina. Najbolje proučeni primeri su paraziti iz porodice volovotki (Orobanchaceae). Njihovo seme, koje je izuzetno sitno, može godinama zadržati klijavost i čekati u zemlji da se u blizini pojavi koren odgovarajućeg domaćina. U tom trenutku seme parazita detektuje hemijske signale, biljne hormone koje luči koren domaćina, što izaziva klijanje semena parazita. Korenova klica (embrionalni koren) zatim raste sve dok ne uspostavi kontakt sa korenom domaćina (najčešće ne više od 2 mm) i formira haustoriju.[2]

Foto galerija: formiranje haustorije[uredi | uredi izvor]

Klijanje semena imele (vrsta Viscum minimum) na stablu kaktusa Euphorbia horrida - formiranje haustorije i stvaranje veze sa biljkom-domaćinom

  • Seme imele po zasejavanju
    Seme imele po zasejavanju
  • Klijanje semena imele 4 dana po zasejavanju
    Klijanje semena imele 4 dana po zasejavanju
  • Klijanje semena imele 10 dana po zasejavanju
    Klijanje semena imele 10 dana po zasejavanju
  • Klijanje semena imele 23 dana po zasejavanju
    Klijanje semena imele 23 dana po zasejavanju
  • Klijanje semena imele 30 dana po zasejavanju
    Klijanje semena imele 30 dana po zasejavanju

Značaj parazitskih biljaka[uredi | uredi izvor]

Haustorija viline kosice na telu biljke-domaćina

Iako se na većinu parazitskih biljnih vrste gleda kao na livadsko bilje ili botaničke zanimljivosti, neke od njih se smatraju i korovima koji mogu da izazovu ozbiljnu štetu na poljoprivrednim kulturama. Među najopasnijima su vrste iz porodice volovotki. Tako, na primer, vrste iz roda Striga na Afričkom kontinentu napadaju žitarice, uključujući kukuruz, šećernu trsku, proso i pirinač. Zajednički naziv za vrste ovog roda je veštičji korov (eng. Witchweed), što ukazuje na dramatičan efekat koji izazivaju na pogođenim usevima, koji naglo prestaju da rastu i propadaju. Vrste iz rodova Orobanche i Phelipanche predstavljaju glavnu prepreku kod proizvodnje mahunarki, uljarica i povrtarskih kultura iz porodice pomoćnica (Solanaceae) - paradajza, paprike, krompira, i patlidžana, u oblastima Mediterana i Bliskog istoka. I paraziti koji se razvijaju na izdancima i granama mogu predstavljati veoma štetne korova. Tako, na primer, različite vrste viline kosice mogu potpuno uništiti zasade lucerke i crvene deteline, a napada i mnoge povrtarske vrste. Patuljaste imele, vrste iz roda Arceuthobium nanose velike štete četinarskim šumama. U svim ovim slučajevima bliska fizička veza između parazita i domaćina u velikoj meri otežava borbu protiv korova.[2]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Parazitski biljke razlikuju od biljaka kakve su penjačice, lijane, epifite i aerofite. Iako na različite načine zavise od drugih biljaka, navedene biljke nisu paraziti, jer koriste druge biljke samo kao strukture na kojima rastu, a ne kao direktan izvor vode ili hranljivih materija. Druga grupa biljaka, koja se ponekad brka sa parazitima, su mikoheterotrofe biljke. Slično parazitskim biljkama i mikoheterotrofama može nedostajati hlorofil i fotosintetski kapacitet, ali oni žive u simbiozi sa gljivama koje dobijaju hranu iz autotrofnih biljaka. Iako ovakav odnos može dovesti do smrti domaćina. mikoheterotrofe nisu klasifikovane kao paraziti zato što ne nanose štetu domaćinu. odnosno gljivi na kojoj žive, a takođe im i nedostaju haustorije.
  2. ^ Haustorija (od lat. haurire - crpsti, upijati) ili sisaljka je specifičan organ kod parazitskih i poluparazitskih biljaka cvetnica koji urasta u telo biljke domaćina, odakle crpi hranljive materije.[1]
  3. ^ Refleziju zovu još i "kraljica parazita". Njen crveni cvet prečnika do 1 metar i težine do 10 kilograma najveći je cvet u biljnom carstvu, a mirisom trulog mesa privlači muve koje ga oprašuju. Parazitira isključivo na lijanama iz roda Tetrastigma i zapravo na njihov račun i može da formira tako veliki cvet.[6]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Haustorij”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 20. 4. 2017. 
  2. ^ a b v g d đ e ž Westwood, James H. „Parasitic plant”. Encyclopedia Britannica. Pristupljeno 24. 4. 2017. 
  3. ^ Vujaklija, Milan (1986). Leksikon stranih reči i izraza. Beograd: Prosveta. 
  4. ^ a b „parazitizam”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 24. 4. 2017. 
  5. ^ „regresivna evolucija”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 25. 4. 2017. 
  6. ^ a b Salkić, Behija. „Biljni paraziti - inteligentni neželjeni podstanari”. Biologija.com.hr. Pristupljeno 24. 4. 2017. 
  7. ^ a b v g Parasitic plants (PDF). University of Kentucky College of Agriculture, Food and Environment. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 03. 2017. g. Pristupljeno 24. 4. 2017. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Parazitske biljke na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Паразитске_биљке&oldid=26969989”