Taliban

Talibani (pašt. طالبان — „učenici” ili „tragaoci”), koji za sebe koriste naziv Islamski Emirat Avganistan (IEA), deobandski su islamistički pokret i vojna organizacija u Avganistanu, koja služi kao trenutna vladajuća snaga u zemlji. Vođa Talibana od 2016. je mavlavi Hibatula Akundžada. Prema podacima iz 2021. procjenjuje da pokret Taliban ima oko 75.000 boraca.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Udruženje je osnovano u Kandaharu 1994. godine od strane Mule Omara, koji je bio i njegov prvi emir. Prvobitna pristalica pokreta bila je mala grupa verskih učenika, manja od sto ljudi. Njihov inicijalni povod bile su glasine o korumpiranim i ozloglašenim plemenskim poglavicama i ratnim profiterima iz vremena Sovjetske invazije, kao i činjenica da u Avganistanu nije uspostavljen islamski zakon nakon povlačenja istih. U prvim mesecima udruženje je dobilo na hiljade pristalica iz Pakistana. Njihova delanja protiv ratnih profitera i kriminalaca dali su im i slavu među određenim slojevima paštunskog naroda. Već u novembru iste godine osvojili su grad Kandahar, a naredne godine držali su 12 oblasti.

Totalitarni Islamski Emirat Avganistan osnovan je 1996. i prestonica Avganistana je prebačena u Kandahar. IEA je držao kontrolu nad većim delom zemlje od 1996. do 2001. godine. Ostaci druge vlasti i ostali politički protivnici vlasti povukli su se na severna sela, gde su osnovali takozvani Severni savez. Svoju podršku našli su među Hazarejcima i Tadžicima, plemenima kojima je smetalo fundamentalno tumačenje sunitskog islama i nametanje paštunskog zakona.

Tokom svoje vlasti, talibani postali su ozloglašeni u svetu kao nemilosrdni zločinci. Ubrajaju im se mnogi masakri, naročito protiv šiitskih Hazarejaca, i okrutno ophođenje prema civilima. Nakon napada na kule bliznakinje 11. septembra, američka javnost bila je zgrožena i spremna za rat. Islamski emirat nije bio direktno odgovaran za napad, ali je bio u bliskim odnosima sa odgovornom Al Kaidom, i služio je kao utočište istoj. Ovo je bilo dovoljno da Sjedinjene Američke Države pod predsednikom Džordžom Bušom objave rat u oktobru iste godine, podržavajući Severni savez. Nakon mesec dana talibani isterani su iz svih važnijih oblasti, povlačeći se u zabačena sela.

Amerikanci su uspostavili Islamsku republiku Avganistan, državu sa demokratskom upravom. Nesigurni u njen opstanak, odužili su prisustvo svoje vojske u zemlji. Narednih 20 godina pristalice talibana vodile su nepredvidiv gerilski rat protiv okupatora, često bivajući bez milosti prema zahvaćenim mestima. Tokom ovog razdoblja talibanska moć je jenjavala i u jednom trenutku svela na ništavnu, ali selo nikad nije bilo obezbeđeno i sigurno.

Pod američkim predsednikom Donaldom Trampom 2020. godine počeli su pregovori sa talibanom i sprema za povlačenje američke vojske iz Avganistana. Iste godine potpisan je dogovor u Dohi, kojim je Taliban pristao da prekine saradnju sa Al Kaidom, a SAD počeo postepeno povlačenje. Pod predsednikom Džo Bajdenom u maju 2021. povukle su se poslednje američke jedinice, otpočevši veliku talibansku kontraofanzivu protiv Islamske republike. Mudžahedini su se u narednih mesec dana neprikosnovenom brzinom uspostavili na avganistanskom selu, a krajem jula i početkom avgusta pod njima su počeli da padaju i veći gradski centri. Nakon zauzimanja Kabula 15. avgusta 2021, talibani su povratili kontrolu nad državom. Ostaci stare vlasti i dalje se drže u zabačenim delovima zemlje, naročito u provinciji Pandžšir.

Verovanja[uredi | uredi izvor]

Talibanska ideologija je opisana kao kombinacija „inovativnog” oblika šerijata zasnovanog na deobandijskom fundamentalizmu i militantnom islamizmu, kombinovano sa paštunskim društvenim i kulturnim normama poznatim kao paštunvali, pošto su većina talibana paštunski saplemenici.

Talibani su međunarodno osuđeni zbog strogog sprovođenja njihovog tumačenja šerijata, što je rezultiralo brutalnim postupanjem prema mnogim Avganistancima. Tokom njihove vladavine od 1996. do 2001, talibani i njihovi saveznici izvršili su masakr nad avganistanskim civilima, uskratili snabdijevanje 160.000 izgladnjelih civila hranom iz pomoći UN-a, a vodili su i politiku spaljene zemlje, spaljujući ogromne površine plodne zemlje i uništavanjem desetine hiljada domova. Dok su talibani kontrolisali Avganistan, zabranili su aktivnosti i medije, uključujući slike, fotografije i filmove koji prikazuju ljude ili druga živa bića. Takođe su zabranili instrumentalnu muziku, sa izuzetkom dafa, vrste okvirnog bubnja. Talibani su zabranili ženama starijim od 10 godina da pohađaju školu, zabranili ženama da rade na poslovima van zdravstvene zaštite (muškim ljekarima je bilo zabranjeno da liječe žene) i zahtijevali su da žene budu u pratnji muško rođaka i da nose burku u svakom trenutku u javnosti. Ukoliko bi žene prekršile određena pravila, javno bi ih bičevali ili pogubili. Prema podacima UN-a, talibani i njihovi saveznici bili su odgovorni za 76% avganistanskih civilnih žrtava u 2010, a 80% u 2011. i 2012. godini. Talibani su takođe vršili i kulturni genocid, uništavajući brojne spomenike, uključujući poznate Bude iz Bamijana stare oko 1500 godina.

Međunarodni odnosi[uredi | uredi izvor]

Pakistansku Međugransku obavještajnu službu i vojsku međunarodna zajednica i avganistanska vlada uveliko navode kao pomagače talibana tokom njihovog osnivanja i vremena na vlasti, ali i da su nastavili da podržavaju talibane tokom pobune. Pakistan navodi da je odustao od svake podrške grupi nakon napada 11. septembra. Prema podacima iz 2001, navodno oko 2500 Arapa pod komandom Osame bin Ladena, vođe Al Kaide, borilo se za talibane.

Na vrhuncu svoje prve vlasti nad Avganistanom, formalno diplomatsko priznanje talibanske uprave objavile su samo tri zemlje: Pakistan, Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati. Početkom svoje druge vladavine 2021, Rusija, Kina, Iran i Pakistan pokazali su interesovanje za saradnju sa novom vlašću. Gotovo sve zapadne zemlje odbijaju ikakve diplomatske odnose režimom, smatrajući ih terorističkom organizacijom.