Toplički partizanski odred

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Toplički NOP odred
Grupa boraca Topličkog NOP odreda 1942. godine
Postojanje3. avgust 1941 - 20. februar 1943.
Jačinado 300 boraca, ne računajući mesne partizanske desetine; do 7 četa
DeoNOV i PO Jugoslavije
Komandanti
Komandant
Politički komesar

Toplički narodnooslobodilački partizanski odred (Toplički NOP odred) formiran je 3. avgusta 1941. kod manastira Ajdanovca u podnožju planine Jastrebac na osnovu odluke OK KPJ za niški okrug. Na dan formiranja odred je imao oko 30 boraca, pretežno članova KPJ i SKOJ iz Prokuplja, topličkih sela i sa Pasjače. Do kraja 1941. godine broj boraca je narastao na 250, podeljenih u pet četa.[1] Nakon dobrovoljne mobilizacije nekih mesnih desetina, krajem januara 1942. Toplički NOP odred je brojao sedam četa: Pasjačka, Vidojevačka, Kosanička, Blačka, Velikojastrebačka četa, Malojastrebačka četa, Moravska četa.[2] Rejon dejstva Topličkog okruga bio je u zahvatu reke Toplice, omeđen planinama Jastrebcem, Kopaonikom i Sokolovicom, Vidojevicom i Pasjačom. Toplički odred je 20. februara ušao u sastav Prvog južnomoravskog partizanskog odreda.[3]

Delovanje[uredi | uredi izvor]

Prvu oružanu akciju Toplički okrug je izveo 13. avgusta kada je razoružao žandarmerijsku stanicu u Velikoj Plani. Ubrzo zatim, razoružane su žandarmerijske stanice u Žitorađi (22/23. avgust) i Aleksandrovu (9. septembra). Prvi sukob sa Nemcima, odred je imao kod sela Bulatovca, prilikom napada na nemački bombarder 6/7. septembar, koji se bio prinudno spustio. Sredinom septembra, prilivom novih boraca, odred je brojčano narastao i podeljen je na dve čete: Jastrebačku i Pasjačku. Tada je određen i prvi štab odreda u sastavu: Elisije Popovski Marko, komandant, Ratko Pavlović Ćićko, zamenik komandanta, Nikodije Stojanović Tatko, poliitčki komesar i Konrad Žilnik Slobodan, zamenik političkog komesara. U toku septembra, likvidacijom žandarmerijskih stanica, paljenjem opštinskih arhiva i uništavanjem kvislinških organa vlasti stvorena je slobodna teritorija u većem delu Toplice. U sadejstvu sa jednom četom Kukavičkog NOP odreda, Toplički odred je 9. oktobra uspeo da zauzme Prokuplje, prvi veći grad na jugu Srbije koji su zauzele partizanske snage. Tom prilikom je zarobljeno i razoružano oko 100 četnika Koste Pećanca i žandarma, zaplenjena znatna količina ratnog materijala i oslobođeno iz sreskog zatvora 28 političkih zatvorenika, od kojih je većina stupila u odred. U vremenu od 12. do 15. oktobra, blizu 3000 četnika Koste Pećanca napalo je Toplički odred na planini Pasjači. U žestokim borbama u rejonu sela Pasjače, Belog Kamena, Jovinih Livada i Kožinaca, partizanske snage su potpuno razbile višestruko nadmoćnije četnika. Ovom pobedom Toplički odred je i vojnički i politički učvrstio svoj položaj u Toplici. Na sloboodnoj teritoriji koja se protezala od Južne Morave do blizu Kuršumlije i od Jastrepca do Pasjače, likvidirani su ostaci četničkih jedinica, popaljene opštinske arhive, razjureni organi kvislinške vlasti i istovremeno formirani su prvi narodnooslobodilački odbori, mesne desetina po selima i učvršćena slobodna teritorija. Posle ovih uspeha, usledio je dalji priliv novih boraca, tako da je početkom novembra formirana i treća četa: Kosanička. Na poziv Jablaničkog NOP odreda, Toplički odred je u novembru 1941. prešao u Jablanicu, gde je sadejstvu sa Jablaničkim i Kukavičkim NOP odredom oslobodio Lebane i Lece i vodio borbe sa nemačkim jedinicima koje su iz Leskovac krenule na slobodnu teritoriju u Jablanici. Zajedno sa Rasinskim NOP odredom, 5. decembra je napao četnike Koste Pećanca u Blacu i zauzeo grad. Tom prilikom je ubijeno i ranjeno 60 četnika, a 60 je zarobljeno. Do kraja 1941. godine, odred je brojno narastao na 250 boraca podeljenih u pet četa. Istovremeno, u sastavu mesnih partizanskih desetina koje su u borbenim aktivnostima dejstovovale u sastavu Topličkog odreda bilo je preko 500 boraca.[1]
Posle dolaska delova Prvog bugarskog okupacionog korpusa u Toplicu, odred dejstvuje u znatno težim uslovima. U Prokuplje je 9. januara 1942. godine stigla glavnina bugarske 17. pešadijske divizije, koja se kasnije razmestila po celoj Toplici. Posle dolaska Bugara u Prokuplje, odred u nameri da težište borbe prenese prema Kopaoniku, 16. februara napada Kuršumliju. Njegova Kosanička četa zauzela je grad i držala ga do 22. februara. U borbama oko Kuršumlije Kosanička četa je izgubila 30 boraca. U toku februara je počela velika ofanziva bugarskih i četničkih snaga sa ciljem da se Toplički odred fizički likvidira. U borbi kod sela Svarče 28. februara uništena je Kosanička četa, ali je u protivnapadu Toplički odred razbio četničke snage koje su imale oko 100 mrtvih. Kod sela Čubure i Krajkovca Jastrebačka četa je u borbama 1. i 2. marta razbila četnike Koste Pećanca potpomognute jednom četom SDS i nanela im teške gubitke od 50 mrtvih i 30 zarobljenih. Najveći uspeh je zabeležila Pasjačka četa, koja je 12. februara uspela da odbije napad delova bugarskog 14. pešadijskog puka i nanese im gubitke od 36 ubijenih i ranjenih vojnika. Postojanje jakog partizanskog odreda u neposrednoj blizini Niša i njegova borbena dejstva koja su ugrožavala najvitalnije komunikacije na Balkanu, doprinelo je da se u toku marta i početkom aprila u Toplici koncentrišu velike Bugara, četnika i pripadnika SDS sa ciljem da se uništi Toplički odred.[4]
U teškim borbama sa nadmoćnijim neprijateljskim snagam početkom 1942. godine Toplički odred je pretrpeo teške gubitke. U toku aprila, Pasjačka četa je desetkovana u borbama sa Bugarima i četnicima. Da bi se sačuvalo preostalo ljudstvo, četa je podeljena na manje grupe i privremno prestala da postoji kao oružana formacija. Na Rgajskom visu, 12. aprila 1942. godine, opkoljena je Vidojevička četa od strane višestruko nadmoćnijih bugarskih i četničkih snaga. Pružajući herojski otpor, četa je u neravnopravnoj borbi uništena. Sa Vidojevičkom četom poginuli su i sekretar OK KPJ Niš, Sreten Mladenović Mika i politički komesar Topličkog odreda, Ivan Fabčić Đura. I pored toga što je izgubio tri čete i dragocene kadrove, Toplički odred u toku marta uspešno dejstvuje sa preostalim četama na levoj obali Toplice. Napadaju se železničke pruge Beograd−Niš i Doljevac-Kuršumlija, želeničke stanice Ljupten, Tešica, Grejač i Barlovo. Spaljene su opštinske arhive u Vrćenovici, Draguši, Pretrešnji, držane politčke konferencije u selima.[5]
U februaru 1942. odred je dobio novi štab u sastavu: Dimitrije Pisković Trnavac komandant, Milić Rakić (Mirko) politički komesar, i Dragi Stamenković pomoćnik politčkog komesara. Na proleće u sastavu odreda ostale su samo Velikojastrebačka i Malojastrebačka četa, sa po 100 boravca, a teren dejstva nije prelazio Toplicu. Tada je, bez ikakve odluke organa KPJ, član Pokrajinskog komiteta Vasilije Buha Jova, u svom dopisu Pokrajinskom komitetu, Toplički odred preimenovao u Jastrebački. Glavni štab Srbije i Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju počeli su ga oslovljavati kao Jastrebački NOP odred. Takva promena imena je sa istorijskog i naučnog aspekta neprihvatljiva.[6]
Sa Topličkim odredom se od novembra 1941. godine, sa manjim prekidima, nalazi i Rasinski NOP odred, koji je pod pritiskom nadmoćnijih četničkih snaga, morao da napusti teren. Oba odreda u toku aprila 1942. godine u Toplici vode uspešne borbe. Krajem aprila Bugari i četnici preduzimaju veliku ofanzivu na Jastrebac, Toplički i Rasinski odred, napuštaju Jastrebac i pod borbom se prebacuju na Kopaonik i na taj način veštim manevrom izbegavaju uništenje bugarsko-četničkom obruču na Jastrepcu.
U toku maja privremeno je u sastavu Topličkog odreda i treća četa – Rudarska, formirana od nekadašnjih boraca Kopaoničkog NOP odreda, koji su uspeli da pobegnu iz logora na Crvenom krstu. Krajem juna je obnovljena i Pasjačka četa i upućena na Pasjaču sa zadatkom da na Pasjači i Vidojevici okupi preživele borce i suzbije četnike. U junskoj ofanzivi Bugara na Jastrebac, Toplički odred je ostao na Jastrepcu i veštim manevrisanjem uspeo da izbegne frontalnu borbu sa nadmoćnijim snagama bugarske 17 divizije. Ozlojeđeni još jednim neuspehom u pokušaju da likvidiraju Toplički odred bugarski okupatori su u Toplici na kraju junske ofanzive streljali 267 seljaka, a oko 200 je internirano u logore. Junska ofanziva je bila ujedno poslednji pokušaj Bugara da u jednoj kratkotrajnoj ofanzivi nadmoćnijim snagama uništi Toplički odred. Umesto toga orijentišu se na dugotrajnu blokadu Jastrepca. Po naređenju Glavnog štaba NOP odreda Srbije štab je 6. jula od boraca Rudarske čete, dela Rasinskog odreda i Blačkog voda Topličkog odreda, formirao Kopaonički NOP odred, koji je odmah upućen na teren Kopaonika i Golije. Pošto nije uspeo da se održi na svom terenu, vraćen je na Jastrebac i rasformiran, krajem jula 1942. godine. U toku Aćimove ofanzive na partizanske odrede na terenu OK KPJ Niš, avgusta 1942. godine Toplički odred je bio jedini odred koji je ostao sačuvan. Podeljen u nekoliko grupa odred je krstario Jastrepcem a jedna grupa je uspela da se prebaci preko Južne Morave i prodre do blizu Paraćina, uništavajući opštinske arhive i napadajući železničku prugu. Jedini gubitak u ovoj ofanzivi odred je pretrpeo sa otkrivanjem zemunice na Malom Jastrepcu, u kojoj je poginuo narodni heroj Nikodije Stojanović Tatko i još sedam boraca, dok su tri zarobljena. Ukupni gubici Topličkog odreda u toku cele ove ofanzive iznosili su 13 boraca.[7]
U toku novembra 1942. godine, Toplički odred je pretežno dejstvovao na desnoj obali Toplice na Vidojevici i Sokolovici. Tamo je desjstvovao zajedno sa Jablaničko-pasjačkim NOP odredom, gde su u nekoliko navrata potukli četničke odrede. Uspešne akcije ova dva odreda su izazvale novu bugarsko-četničku ofanzivu na desnoj obali reke Toplice. Veštim manevrom, oba odreda su pod teškim vremenskim uslovima uzbegla opkoljavanje i napornim maršem uspeli da se probiju na Jastrebac, gde su izmanevrisali bugarske snage koje su udarile u prazno.[7]
Početkom 1943. godine, delovi Topličkog odreda su prodrli u Rasinski kraj i kod sela Razbojne razbili brigadu četnika Draže Mihajlovića. U žestokoj noćnoj borbi ubijeno je oko dvadeset četnika. Na dan 19. februara 1943. godine, Toplički odred je na Jastrepcu potukao nemački SS policijski bataljon „Binder“, ubivši pri tom 20 nemačkih vojnika. U ovoj borbi poginuo je politički komesar Topličkog odreda narodni heroj Milić Rakić Mirko. Borba sa Nemcima 19. februara je poslednja borba koju je odred vodio kao samostalna borbena jedinica. Posle te borbe on je u sastavu Prvog južnomoravskog NOP odreda, kao njegov treći, Jastrebački bataljon.[7]
Toplički odred je kao samostalna borbena jedinica dejstvovao neprekidno 19 meseci. Za to vreme u njegovim redovima se borilo preko 300 boraca, dok je u mesnim desetinama na području koje je kontrolisao ovaj odred bilo oko 500 pripadnika sa oružjem. Od 300 aktivnih boraca iz 1941/2, poginulo je 200 boraca. U njegovim redovima borilo se 24 narodnih heroja Jugoslavije.[8] Odred je dao veliki doprinos očuvanju Rasinskog NOP odreda, obnavljanju Kopaoničkog i formiranju Jablaničko-pasjačkog NOP odreda. Toplički odred je u najtežim trenucima za NOB na teritoriji Srbije, tokom 1942. godine, zajedno sa drugim odredima Jugoistočne Srbije, odigrao presudnu ulogu u očuvanju kontinuiteta NOB na ovom području.[9]

Narodni heroji Topličkog NOP odreda[uredi | uredi izvor]

Ordenom Narodnog heroja odlikovani su sledeći borci Topličkog NOP odreda:[10]

  1. Aleksandar Vojinović
  2. Vasilije Đurović Žarki
  3. Desimir Jovović Čiča
  4. Dimitrije Pisković Trnavac
  5. Dragoljub Radosavljević Toplica
  6. Dragoslav Petrović Gorski
  7. Drinka Pavlović
  8. Jelisaveta Andrejević Aneta
  9. Kiril Mihajlovski Grujica
  10. Slobodan Žilnik
  11. Milić Rakić Mirko
  12. Miloje Zakić Bliher
  13. Miloš Mamić
  14. Miodrag Novaković Džudža
  15. Miodrag Dragi Stamenković
  16. Nikodije Stojanović Tatko
  17. Obrad Lazović
  18. Ratko Pavlović Ćićko
  19. Ratomir Jović
  20. Sava Eraković Strahinja
  21. Savka Javorina
  22. Slavoljub Vuksanović
  23. Sreten Mladenović Mika
  24. Stanimir Veljković Zele

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Grupa autora (1995). Enciklopedija Niša, Istorija. Niš: Gradina. str. 295—296. 
  2. ^ Dinić, Dragoljub Mića (1989). Topličko narodnooslobodilački partizanski odred. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. str. 90—94, 241. 
  3. ^ Dinić, Dragoljub Mića (1989). Topličko narodnooslobodilački partizanski odred. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. str. 237. 
  4. ^ Grupa autora (1995). Enciklopedija Niša, Istorija. Niš: Gradina. str. 296. 
  5. ^ Grupa autora (1995). Enciklopedija Niša, Istorija. Niš: Gradina. str. 296—297. 
  6. ^ Dinić, Dragoljub Mića (1989). Topličko narodnooslobodilački partizanski odred. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. str. 235—238. 
  7. ^ a b v Grupa autora (1995). Enciklopedija Niša, Istorija. Niš: Gradina. str. 297. 
  8. ^ Grupa autora (1995). Enciklopedija Niša, Istorija. Niš: Gradina. str. 237. 
  9. ^ Dinić, Dragoljub Mića (1989). Topličko narodnooslobodilački partizanski odred. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. str. 333—344. 
  10. ^ Dinić, Dragoljub Mića (1989). Topličko narodnooslobodilački partizanski odred. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. str. 33—344. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Топлички_партизански_одред&oldid=27757584”