Ustavna monarhija
Države sa polupredsjedničkim sistemom.
Parlamentarne republike sa izvršnim predsjedništvom biranim u parlamentu.
Parlamentarna republika sa ceremonijalnim predsjednikom, gdje predsjednik vlade predstavlja izvršnu vlast.
Ustavne monarhije u kojima izvršnu vlast pripada monarhu, a obično je vrši predsjednik vlade.
Ustavne monarhije, koje imaju odvojenog šefa vlade ali kraljevska porodica drži političku moć.
Apsolutne monarhije.
Jednopartijske države.
Vojne diktature.
|
Ustavna monarhija je oblik monarhijske vladavine ustanovljen ustavnim sistemom koji prihvata izabranog ili naslednog monarha kao šefa države.[1] Moderne ustavne monarhije obično primenjuju koncept podele moći gde je monarh ili nosilac izvršne vlasti ili ima samo ceremonijalnu ulogu. Monarhija u kojoj monarh ima apsolutnu vlast naziva se apsolutistička monarhija.
Kao najočigledniji primer ustavne monarhije, brojni autori, uzimaju britanski parlamentarizam i to iz više razloga: 1) s obzirom da je Velika Britanija bila najveća kolonijalna sila, svoj politički sistem nametnula je i svojim kolonijama (od kojih su neke i danas zadržale taj sistem poput Australije, Kanade i slično i 2) zbog duge tradicije koja je u britanskom načinu razmišljanja sve, a „sve stvari se mere po dužini i respektabilnosti sopstvene tradicije"[2].
Dakle, britanski parlamentarizam bi se mogao svrstati u sistem saradnje vlasti koji postoji u ustavnoj monarhiji, uz tradicionalni uticaj i smenjivanje na vlasti dve najjače političke partije i uz tradicionalno razvijen sistem građanskih i političkih prava i osnovnih sloboda. U Britaniji nikada nije postojao (niti sada postoji) pisani ustav u klasičnom smislu te reči. Ova monarhija funkcioniše kao ustavna na bazi odredaba brojnih povelja, konvencija, parlamentarnih i sudskih odluka, ugovora i drugih pravnih akata iz istorije koji se odnose na sistem vladavine, položaj i prava monarha i drugih institucija vlasti.[3][4]
Za razumevanje funkcionisanja britanskog oblika ustavne monarhije, neophodnoje upoznati se sa najvažnijim periodima njenog razvoja, kao i sa evolucijom i transformacijom njenih osnovnih političkih institucija vlasti. Ukratko rečeno, istorija Britanije predstavlja istoriju borbe različitih društvenih slojeva za vladavinu prava, a protiv apsolutitičke vlasti monarha. U tom smislu se kao prvi stvarni demokratski pravni akt u istoriji modernih društava uopšte, pominje engleska Velika Povelja Slobode (Magna charta libertatum) iz 1215. godine. Ova povelja, proglašena od strane kralja Jovana bez Zemlje, u stvari predstavlja kompromis engleskog kralja i velikaša kojim se ograničavaju neka prava monarha i uspostavljaju prava kontrole i prethodne saglasnosti viših staleža sa uredbama vladara. Dakle, Velika povelja je značajna kao prvi akt i temelj političkog procesa evolucije od apsolutizma ka parlamentarizmu, tj. od jake kraljevske vlasti ka predstavničkom sistemu u Britaniji.
Sledeći važan korak ka uspostavljanju ustavne monarhije i ograničenju apsolutne vlasti kralja u Britaniji, bilo je usvajanje Zakona o baronima iste godine kada je usvojena i Velika povelja (1215. godine), što je za jedan sloj britanskog društva (grofove i visoku aristokratiju) značilo zaštitu od nekontrolisanih zahvata engleskog kralja u posede barona. Međutim, oba ova akta (premda su imala značaj u zaštiti „društvenih“ interesa jednog sloja društva - aristokratije), imala su ograničen domet jer se nisu štitila interese širih narodnih masa. Važan ustavnopravni posao utvrđivanja i izgradnje pravnih osnova monarhističkog uređenja u Britaniji nastavljen je mnogo kasnije, usvajanjem značajnih dokumenata - Peticije o pravima (1628), Habeas Corpus Act-a (1679) i Zakon o pravima (1689). Tim aktima nazirao se začetak budućeg britanskog parlamentarizma, jer je uspostavljen Dom lordova i Dom komuna koji, u manje-više nepromenjenom obliku, postoje i danas u Britaniji. Takođe, definitivno je ukinuto i dotadašnje kraljevo pravo na veto (u XVIII veku), čime se Parlamentu obezbeđuje centralna pozicija u oblasti donošenja zakona, tj. njegova zakonodavna vlast.
Koncept poluustavnog monarha identifikuje ustavne monarhije u kojima monarh zadržava značajna ovlašćenja, na nivou predsednika u predsedničkom ili polupredsedničkom sistemu.[5] Kao rezultat toga, ustavne monarhije u kojima monarh ima uglavnom ceremonijalnu ulogu mogu se takođe nazvati parlamentarnim monarhijama kako bi se razlikovale od poluustavnih monarhija.[6]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Najstarija ustavna monarhija koja datira iz antičkih vremena bila je ona koju su imali Hetiti. Oni su bili drevni anadolski narod koji je živeo tokom bronzanog doba čiji je kralj delio svoju vlast sa skupštinom zvanom Panku, što je bilo ekvivalentno savremenoj savetodavnoj skupštini ili zakonodavnom telu. Članovi Pankua su poticali iz geografski rasutih plemićkih porodica, i delovali su kao predstavnici svojih podanika u ađutantnom ili subalternom pejzažu federalnog tipa.[7][8]
Ustavna i apsolutna monarhija[uredi | uredi izvor]
Engleska, Škotska i Ujedinjeno Kraljevstvo[uredi | uredi izvor]
U Kraljevini Engleska, Slavna revolucija iz 1688. je unapredila ustavnu monarhiju, ograničenu zakonima kao što su Povelja o pravima iz 1689. i Zakon o nasleđivanju iz 1701. godine, iako je prvi oblik ustava donet još sa Velikom poveljom slobode iz 1215. godine. U isto vreme, u Škotskoj je Konvencija o posedima donela Zakon o potraživanju prava iz 1689, koji je postavio slična ograničenja škotskoj monarhiji.
Kraljica Ana je bila poslednji monarh koji je stavio veto na zakon parlamenta kada je 11. marta 1708. blokirala Zakon o škotskoj miliciji. Međutim, hanoverski monarsi su nastavili da selektivno diktiraju vladinu politiku. Na primer, kralj Džordž III je konstantno blokirao katoličku emancipaciju, što je na kraju izazvalo ostavku Vilijama Pita mlađeg na poziciju premijera 1801. godine.[9] Uticaj suverena na izbor premijera postepeno je opadao tokom ovog perioda. Kralj Vilijam IV je bio poslednji monarh koji je smenio premijera, kada je 1834. smenio lorda Melburna kao rezultat Melburnovog izbora lorda Džona Rasela za vođu Donjeg doma.[10][11] Kraljica Viktorija je bila poslednji monarh koji je imao stvarnu ličnu moć, ali se to smanjilo tokom njene vladavine. Godine 1839, postala je poslednji suveren koji je zadržao premijera na vlasti protiv volje parlamenta kada je Bedčembarska kriza rezultirala zadržavanjem administracije lorda Melburna.[12] Do kraja svoje vladavine, međutim, nije mogla da učini ništa da blokira neprihvatljive (za nju) premijerske funkcije Vilijema Gledstona, iako je i dalje imala vlast prilikom imenovanja u kabinetu. Na primer, 1886. godine stavila je veto na Gledstonov izbor Hjua Čajldersa za vojnog sekretara u korist ser Henrija Kembel-Banermana.[13]
Danas je uloga britanskog monarha po konvenciji efektivno ceremonijalna.[14] Britanski parlament i vlada – uglavnom u uredu premijera Ujedinjenog Kraljevstva – vrše svoja ovlašćenja pod „kraljevskim (ili krunskim) prerogativom“: u ime monarha i preko ovlašćenja koja monarh još uvek formalno poseduje.[15][16]
Niko ne može prihvatiti značajnu javnu funkciju bez zakletve na vernost kralju.[17] Uz nekoliko izuzetaka, monarh je ustavnom konvencijom obavezan da postupa po savetu Vlade.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Blum, Cameron & Barnes 1970, str. 2Nnk67–268.
- ^ prof. dr Vladimir Prvulović, „Komparativni politički sistemi"
- ^ „64. The British Empire in 1914. Wells, H.G. 1922. A Short History of the World”. bartleby.com. Pristupljeno 27. 4. 2021.
- ^ Patmore, Glenn (2009). Choosing the Republic. Sydney, NSW: UNSW Press. str. 105. ISBN 978-1-74223-200-3. OCLC 635291529.
- ^ Anckar, Carsten; Akademi, Åbo (2016). „Semi presidential systems and semi constitutional monarchies: A historical assessment of executive power-sharing”. European Consortium for Political Research (ECPR). Pristupljeno 14. 8. 2019.
- ^ Grote, Rainer (2016). „Parliamentary Monarchy”. Oxford Constitutional Law. Max Planck Encyclopedia of Comparative Constitutional Law (MPECCoL). doi:10.1093/law:mpeccol/e408.013.408. Pristupljeno 17. 8. 2019.
- ^ „The Hittites”, smie.co, 12. 9. 2008, Arhivirano iz originala 20. 10. 2017. g., Pristupljeno 19. 01. 2023
- ^ Akurgal 2001, str. 118.
- ^ Hague, William (2004). William Pitt the Younger (1st izd.). London: HarperCollins. str. 469–72. ISBN 0007147198.
- ^ Hurd, Douglas (2007). Robert Peel - a biography (1st izd.). London: Weidenfeld & Nicolson. str. 169–70. ISBN 9780297848448.
- ^ Mitchell, L.G. (1997). Lord Melbourne 1779-1848 (1st izd.). New York: Oxford University Press. str. 147. ISBN 0198205929.
- ^ Mitchell, L.G. (1997). Lord Melbourne 1779-1848 (1st izd.). New York: Oxford University Press. str. 241–2. ISBN 0198205929.
- ^ Wilson, John (1973). CB - A life of Sir Henry Campbell-Bannerman
(1st izd.). London: Constable and Company Limited. str. 161–2. ISBN 009458950X.
- ^ Royal Household staff 2015a.
- ^ Dunt 2015.
- ^ Parliamentary staff 2010.
- ^ Sear 2001, str. 3.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Hague, William (2004). William Pitt the Younger (1st izd.). London: HarperCollins. str. 469–72. ISBN 0007147198.
- Patmore, Glenn (2009). Choosing the Republic. Sydney, NSW: UNSW Press. str. 105. ISBN 978-1-74223-200-3. OCLC 635291529.
- Akurgal, Ekrem (2001), The Hattian and Hittite civilizations, Ankara: Turkish Ministry of Culture, str. 118, ISBN 975-17-2756-1
- Blum, Jerome; Cameron, Rondo; Barnes, Thomas G. (1970), The European World, 1, Boston, MA: Little, Brown, str. 267—268, OCLC 76819
- Bogdanor, Vernon (1996), „The Monarchy and the Constitution”, Parliamentary Affairs, 49 (3): 407—422, doi:10.1093/pa/49.3.407, Arhivirano iz originala 20. 10. 2017. g. — excerpted from Bogdanor, Vernon (1995), The Monarchy and the Constitution, Oxford University Press
- Boyce, Peter (2008), The Queen's Other Realms, Annandale: Federation Press, str. 1, ISBN 978-1-86287-700-9
- Davies, Norman (1996), Europe: A History, Oxford University Press, str. 699, ISBN 0-19-820171-0
- Dunt, Ian, ur. (2015), „Monarchy - Background”, politics.co.uk, Pristupljeno 13. 9. 2011
- Hegel, G. W. F. (1991) [1820], Wood, Allen W., ur., Elements of the Philosophy of Right, Prevod: Nisbet, H. B., Cambridge University Press, ISBN 0-521-34438-7 — originally published as Georg Friedrich Wilhelm Hegel, Philosophie des Rechts.
- Kurian, George Thomas (2011), „Constitutional Monarchy”, The Encyclopedia of Political Science, CQ Press, ISBN 9781933116440, doi:10.4135/9781608712434
- McCannon, John (2006), Barron's how to Prepare for the AP World History Examination (2nd, illustrated izd.), Barron's Educational Serie, str. 177–178, ISBN 9780764132711 — England and the Netherlands in the 17th and 18th centuries were parliamentary democracies.
- Montesquieu, Charles-Louis, Baron de (1924), The Spirit of Laws, Legal Classics Library
- Orr, Campbell, ur. (2002), Queenship in Britain, 1660–1837: Royal Patronage, Court Culture, and Dynastic Politics (illustrated izd.), Manchester University Press, str. 3, ISBN 9780719057694
- „Crown Prerogative”, Official website of the British Parliament, 21. 4. 2010, Pristupljeno 13. 9. 2011
- Patmore, Glenn (2009), Choosing the Republic, UNSW Press, str. 105, ISBN 978-1-74223-015-3
- „What is constitutional monarchy?”, Official website of the British Monarchy, 12. 12. 2015
- „What is a Commonwealth realm?”, Official website of the British Monarchy, 12. 12. 2015, Arhivirano iz originala 2. 12. 2010. g.
- Schmitt, Carl (2008) [1928], Seitzer, Jeffrey, ur., Constitutional Theory, Prevod: Seitzer, Jeffrey (illustrated izd.), Duke University Press, str. 313–314, ISBN 9780822340119
- Sear, Chris (2001), „Research Paper 01/116” (PDF), Official website of the British Parliament
- Locke, John (2003) [1690], Shapiro, Ian, ur., Two Treatises of Government and A Letter Concerning Toleration (with essays by John Dunn, Ruth W. Grant and Ian Shapiro izd.), New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-10017-5
