Azerski alfabet

Azerski alfabet ili azerbejdžanski alfabet se koristi u Azerbejdžanu kao latinska abeceda ili rimska abeceda. Azeri (Azerbejdžanci) su ranije koristili i ćirilicu i arapsko pismo.

U Iranu se arapski alfabet koristi za pisanje azerijskog jezika. Iako je bilo nekoliko napora u vezi sa standardizacijom, ortografija i set pisama koji se koriste veoma se razlikuju od iranskih pisaca iz Azerbejdžana.

Istorija

Od devetnaestog veka nastojali su neki intelektualci da zamene arapski alfabet i stvore latinicu za Azere (Azerbejdžance). Godine 1929. sovjetski komitet je pomogao stvaranju latinske abecede u nadi da će nova abeceda podeliti Azerbejdžance u SSSR-u od onih koji žive u Iranu. Dodatni razlog za podsticanje ne-arapskog pisma sovjetskom režimu bio je da se nadaju da će tranzicija raditi na sekularizaciji muslimanske kulture u Azerbejdžanu i od reforme jezičkog scenarija, koju su već u 19. veku predložili azerbejdžanski intelektualci. Azerbejdžanski religiozni establišment ranije je odbijao tvrdnju da je arapsko pismo, jezik Kur'ana, bilo „sveto i da ga ne treba menjati” Postojao je neki istorijski temelj za reformu koja je dobila ogromnu podršku na kongresu u Bakuu 1926. godine, gde je reforma izglasana.

Azerbejdžanski pesnik Samad Vurgun izjavio je: „Azerbejdžanski narod je ponosan što je prvi među orijentalnim narodima koji su zakopali arapski alfabet i usvojio latinicu. Ovaj događaj je napisan zlatnim slovima naše istorije”. 1926. godine uvedena je Uniformna turska abeceda da bi se zamenile sorte arapskog pisma koje su se tada koristile. Godine 1939. tokom kampanje Crvenog terora, Josif Staljin je naredio da se ponovo promeni azerbejdžanski alfabet koji se koristi u SSSR-u, ovaj put na ćiriličnom pismu kako bi se prekinuli odnosi sovjetskih Azerbejdžanaca sa narodom u Republici Turskoj.

U isto vreme kada su lideri Sovjetskog Saveza pokušavali da izoluju sovjetsku populaciju azerbejdžanskih govornika iz susedne populacije u Persiji i Turskoj, persijska vlada azerbejdžanske dinastije Kadžar bila je zbačena od strane Reza Šaha (1925—41) pa je ubrzo uspostavljena dinastija Pahlevi koja je zabranila objavljivanje tekstova u azeri jeziku.

Kada je Sovjetski Savez prestao da postoji 1991. godine a Azerbejdžan stekao nezavisnost, jedan od prvih zakona usvojenih u novom parlamentu bio je usvajanje novog latiničnog pisma.

• Od 1929 do 1939 (stari alfabet u latinici):

  Aa, Bʙ, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Ьь, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Ɵɵ, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ

• Od 1939 do 1958 (prva verzija alfabeta u ćirilici):

  Aa, Bb, Vv, Gg, Ғғ, Dd, Ee, Әә, Žž, Zz, Ii, Йй, Kk, Ҝҝ, Ll, Mm, Nn, Oo, Өө, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Үү, Ff, Hh, Һһ, Cc, Čč, Ҹҹ, Šš, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ʼ

• Od 1958 do 1991 (pojednostavljena verzija alfabeta u ćirilici sa slovom J pozajmljenim iz latinice):

  Aa, Bb, Vv, Gg, Ғғ, Dd, Ee, Әә, Žž, Zz, Ii, Ыы, j, Kk, Ҝҝ, Ll, Mm, Nn, Oo, Өө, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Үү, Ff, Hh, Һһ, Čč, Ҹҹ, Šš, ʼ

• Od 1991 do 1992 (prva verzija modernog alfabeta u latinici):

  Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

• Od 1992 (trenutna verzija alfabeta u latinici, zamenjeno slovo Ää sa slovom Əə):

  Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

Azerbejdžanski alfabet je ista kao turska abeceda, osim za 'Әә' , 'Xx' , i 'Qq' , slova za zvukove koji ne postoje kao posebni fonemi na turskom jeziku. U poređenju sa istorijskim latiničnim pismom: 'Ğğ' zamenilo je Ƣƣ (koji je ćirilično predstavljala slova Ғғ); slovo 'Iı (koji se takođe koristi na turskom) bez tačke, zamenilo je meki znak; tačkasti İi; 'Jj' je zamenilo istorijski Ƶƶ; 'Öö' je zamenilo slovo Ɵɵ; 'Üü' zamenilo je slovo Үy ;i; i 'Үy' je zamenio istorijski Jj.

Poređenje

Sledeća tabela pokazuje himnu Azerbejdžana na latinici, ćirilici, Janalifu i na persijsko-arapskom alfabetu.

1992—	1991—1992	1958—1991 (još uvek se koristi u Dagestanu)	1939—1958	1933—1939	1929—1933	—1929 (još uvek se koristi kod iranskih Azerbejdžana)
Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni! Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu! Hüququndan keçən əsgər, Hərə bir qəhrəman oldu! Sən olasan gülüstan, Sənə hər an can qurban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməyə, Bayrağını yüksəltməyə Namusunu hifz etməyə, Cümlə gənclər müştaqdır! Şanlı Vətən! Şanlı Vətən! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!	Azärbaycan! Azärbaycan! Ey qähräman övladın şanlı Vätäni! Sändän ötrü can vermäyä cümlä hazırız! Sändän ötrü qan tökmäyä cümlä qadiriz! Üçrängli bayrağınla mäsud yaşa! Üçrängli bayrağınla mäsud yaşa! Minlärlä can qurban oldu, Sinän härbä meydan oldu! Hüququndan keçän äsgär, Härä bir qähräman oldu! Sän olasan gülüstan, Sänä här an can qurban! Sänä min bir mähäbbät Sinämdä tutmuş mäkan! Namusunu hifz etmäyä, Bayrağını yüksältmäyä Namusunu hifz etmäyä, Cümlä gänclär müştaqdır! Şanlı Vätän! Şanlı Vätän! Azärbaycan! Azärbaycan! Azärbaycan! Azärbaycan!	Azәrbajҹan! Azәrbajҹan! Ej gәһrәman өvladыn šanlы Vәtәni! Sәndәn өtrү ҹan vermәjә ҹүmlә һazыrыz! Sәndәn өtrү gan tөkmәjә ҹүmlә gadiriz! Үčrәnҝli bajraғыnla mәsud jaša! Үčrәnҝli bajraғыnla mәsud jaša! Minlәrlә ҹan gurban oldu, Sinәn һәrbә mejdan oldu! Һүgugundan kečәn әsҝәr, Һәrә bir gәһrәman oldu! Sәn olasan ҝүlүstan, Sәnә һәr an ҹan gurban! Sәnә min bir mәһәbbәt Sinәmdә tutmuš mәkan! Namusunu һifz etmәjә, Bajraғыnы jүksәltmәjә Namusunu һifz etmәjә, Ҹүmlә ҝәnҹlәr mүštagdыr! Šanlы Vәtәn! Šanlы Vәtәn! Azәrbajҹan! Azәrbajҹan! Azәrbajҹan! Azәrbajҹan!	Azәrbaйҹan! Azәrbaйҹan! Эй gәһrәman өvladыn šanlы Vәtәni! Sәndәn өtrү ҹan vermәйә ҹүmlә һazыrыz! Sәndәn өtrү gan tөkmәйә ҹүmlә gadiriz! Үčrәnҝli baйraғыnla mәsud яša! Үčrәnҝli baйraғыnla mәsud яša! Minlәrlә ҹan gurban oldu, Sinәn һәrbә meйdan oldu! Һүgugundan kečәn әsҝәr, Һәrә bir gәһrәman oldu! Sәn olasan ҝүlүstan, Sәnә һәr an ҹan gurban! Sәnә min bir mәһәbbәt Sinәmdә tutmuš mәkan! Namusunu һifz эtmәйә, Baйraғыnы йүksәltmәйә Namusunu һifz эtmәйә, Ҹүmlә ҝәnҹlәr mүštagdыr! Šanlы Vәtәn! Šanlы Vәtәn! Azәrbaйҹan! Azәrbaйҹan! Azәrbaйҹan! Azәrbaйҹan!	Azərʙajçan! Azərʙajçan! Ej qəhrəman ɵvladьn şanlь Vətəni! Səndən ɵtry çan verməjə çymlə hazьrьz! Səndən ɵtry qan tɵkməjə çymlə qadiriz! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Minlərlə çan qurʙan oldu, Sinən hərʙə mejdan oldu! Hyququndan kecən əsgər, Hərə ʙir qəhrəman oldu! Sən olasan gylystan, Sənə hər an çan qurʙan! Sənə min ʙir məhəʙʙət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməjə, Bajraƣьnь jyksəltməjə Namusunu hifz etməjə, Çymlə gənçlər myştaqdьr! Şanlь Vətən! Şanlь Vətən! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan!	Azərbajcan! Azərbajcan! Ej kəhrəman ɵvladn ɜanl Vətəni! Səndən ɵtru can verməjə cumlə hazrz! Səndən ɵtru kan tɵkməjə cumlə kadiriz! Uçrənƣli bajragnla məsyd jaɜa! Uçrənƣli bajragnla məsyd jaɜa! Minlərlə can kyrban oldy, Sinən hərbə mejdan oldy! Hukykyndan keçən əsƣər, Hərə bir kəhrəman oldy! Sən olasan ƣulustan, Sənə hər an can kyrban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tytmyɜ məkan! Namysyny hifz etməjə, Bajragn juksəltməjə Namysyny hifz etməjə, Cumlə ƣənclər muɜtakdr! Ɜanl Vətən! ɜanl Vətən! Azərbajcan! Azərbajcan! Azərbajcan! Azərbajcan!	!آذربایجان! آذربایجان ای قهرمان اولادین شانلی وطنی سندن اوترو جان ورمه‌یه جومله حاضریز سندن اوتروقان توکمه‌یه جومله قادیریز !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا مینلرله جان قوربان اولدو !سینن حربه میدان اولدو حقوقوندان کچن عسکر !هره بیر قهرمان اولدو !سن اولاسان گولوستان !سنه هرآن جان قوربان سنه مین بیر محبت !سینه‌مده توتموش مکان ناموسونو حیفظ اتمه‌یه بایراقینی یوکسلتمه‌یه ناموسونو حیفظ اتمه‌یه جومله گنجلر موشتاقدیر !شانلی وطن! شانلی وطن !آذربایجان! آذربایجان !آذربایجان! آذربایجان

Transliteracija

Svaki alfabet, arapski, latinski i ćirilični, imaju različite redove slova. Donja tabela pokazuje redove slova:

Transliteracija azerskog alfabeta

Arapski alfabet	Ćirilica		Latinica				IPA
—1929	1939—1958	1958—1991	1922—1933	1933—1939	1991—1992	1992—
ا	A a		A a				[ɑ]
ب	B b		B b	B ʙ	B b		[b]
ج	Ҹ ҹ		C c	Ç ç	C c		[dʒ]
چ	Č č		Ç ç	C c	Ç ç		[tʃ]
د	D d		D d				[d]
ئ	E e		E e				[e]
أ	Ә ә		Ə ə		Ä ä	Ə ə	[æ]
ف	F f		F f				[f]
گ	Ҝ ҝ		Ƣ ƣ	G g			[ɟ]
غ	Ғ ғ		G g	Ƣ ƣ	Ğ ğ		[ɣ]
ح,‎ ه	Һ һ		H h				[h]
خ	H h		X x				[x]
ؽ	Ы ы			Ь ь	I ı		[ɯ]
ی	I i		I i		İ i		[ɪ]
ژ	Ž ž		Ƶ ƶ		J j		[ʒ]
ک	K k		Q q	K k			[c], [ç], [k]
ق	G g		K k	Q q			[ɡ]
ل	L l		L l				[l]
م	M m		M m				[m]
ن	N n		N n				[n]
ۇ	O o		O o				[o]
ؤ	Ө ө		Ɵ ɵ		Ö ö		[œ]
پ	P p		P p				[p]
ر	R r		R r				[r]
ث,‎ س,‎ ص	S s		S s				[s]
ش	Š š		Ɜ ɜ	Ş ş			[ʃ]
ت,‎ ط	T t		T t				[t]
و	U u		Y y	U u			[u]
ۆ	Ү ү		U u	Y y	Ü ü		[y]
ۏ	V v		V v				[v]
ی	Й й	J j	J j		Y y		[j]
یا	Я я	JA ja	JA ja		YA ya		[jɑ]
یئ	E e1	JE je	JE je		YE ye		[je]
ائ	Э э1	E e	E e				[e]
یۇ	Йo йo	JO jo	JO jo		YO yo		[jo]
یو	Ю ю	JU ju	JY jy	JU ju	YU yu		[ju]
ذ,‎ ز,‎ ض,‎ ظ	Z z		Z z				[z]

Literatura

• Hatcher, Lynley. 2008. Script change in Azerbaijan: acts of identity. , International Journal of the Sociology of Language 192:105—116.

Spoljašnje veze

• [1]
• [2]
• [https://web.archive.org/web/20130729104526/http://neise.0rq.in/494-azerbaijani-alphabet)
• [3]