Bitka kod Šentpetra (1573)
| Bitka kod Šentpetra (1573) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Seljačke bune | |||||||
.jpg) Pogubljenje Matije Gupca u Zagrebu 5. februara 1573. | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Vojvodina Štajerska | Pobunjeni hrvatski i slovenački kmetovi | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
|
Celjski kapetan Štratenbah | Ilija Gregorić | ||||||
| Jačina | |||||||
| oko 400-800 konjanika[1] | od 2.000[2][3] do 6.000 ljudi[1] | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| laki | teški[1] | ||||||
Bitka kod Šentpetra (1573) bila je deo hrvatskoslovenačke seljačke bune 1573.[1]
Uvod[uredi | uredi izvor]
Buna[uredi | uredi izvor]
Hrvatsko-slovenačka seljačka buna 1573. izbila je kao posledica teškog položaja hrvatskih i slovenačkih kmetova u kasnijem razdoblju feudalizma. Plemstvo i sveštenstvo, na koje se u borbi protiv Turaka i kmetova oslanjala kraljevska vlast, uživalo je privilegije i sva politička prava, dok je sasvim bespravno seljaštvo snosilo sve poreske terete države i crkve, posebno teške urbarijalne namete vlastele (kuluk, tlaka). Uz to, seljaštvo je najviše bilo izloženo pustošenjima Turaka, pa je podnosilo i znatan teret borbe protiv njih.[4]
Ustanak je izbio 29. januara 1573. istovremeno u celom Hrvatskom Zagorju i južno od Save na području: Mokrice, Samobor, Okić, Jastrebarsko, a u Štajerskoj od Bizeljskog do Podčetrtka, šireći se prema Brežicama. Gregorić je sa odredom osvojio Cesargrad uz pomoć bizeljskih kmetova.[1]
Pohod u Štajersku[uredi | uredi izvor]
Buna slovenačkih kmetova, pod vođstvom bravara Pavla Šterca i obućara Kukeca, proširila se 1. februara od Kunšperka do Pilštanja. Gregorić je 2. februara dopro sa odredom do ušća Sutle u Savu, ovladao prelazima kod Mokrica i 3. februara upao u Brežice, ne zauzevši tamošnji zamak. Produžio je za Videm, ojačan brežičkim kmetovima; Krško mu se predalo 4. februara bez borbe i odatle je uputio jači deo (preko 2.000 ljudi) pod kapetanom Nikolom Kupinićem dolinom Krke prema Novom Mestu, radi okupljanja tamošnjih slovenačkih kmetova i pridobijanja seljaka i uskoka u Žumberku i Metliki. Gregorić je sa 5-6.000 ljudi nastavio nastupanje levom obalom Save prema Sevnici. Ustanak je zahvatio i kmetove oko Pazina, na Krasu i oko Škofje Loke, a buntovno raspoloženje proširilo se i do Gorice, Kamnika, Ptuja i zahvatilo gornju dolinu Mure i Međimurje. Međutim, kapetan Josip Turn sa 500 uskoka iz Kostanjevice porazio je 5. februara odred Nikole Kupinića kod Krškog, koji se delom povukao u grad. Poraz je imao za posledicu naglo osipanje ustanika u Kranjskoj i Štajerskoj.[1]
Hrvatska vojska u 16. veku[uredi | uredi izvor]
Hrvatsku vojsku sredinom 16. veka (nakon 1553) činila su 3 dela:
- stajaća, plaćenička vojska u Vojnoj krajini, pod komandom Vrhovnog Kapetana (nem. oberster Feldhauptman), a od 1569. dvojice potpukovnika (nem. Oberstlieutnant) (za Hrvatsku i Slavoniju) koje postavlja lično kralj: 4.200 najamnika (200 oklopnih konjanika-arkebuzira, 1.000 nemačkih i 1.000 domaćih pešaka-haramija o trošku kralja i staleža Kranjske i Štajerske, 600 lakih konjanika (husara) i 400 haramija o trošku bana, i još 1.050 vojnika o trošku Vrhovnog Kapetana-koji je morao biti znatan velikaš). Osim toga, svo stanovništvo Vojne krajine bilo je oslobođeno feudalnih nameta i podeljeno u vojvodstva, koja su u slučaju uzbune davala još 30-40 četa neplaćene narodne vojske-oko 2.000 haramija i 500 husara. Pešaci krajiške vojske nazivali su se haramijama ili uskocima, i bili su većinom naoružani vatrenim oružjem; od 3.000 haramija u Vojnoj krajini u 16. veku, plaćenih prebega (uskoka) bilo je oko 1.000, ostatak su činili domaći ljudi.[5]
- feudalna vojska, tzv. banderije, konjički odredi bana i pojedinih velikaša. Hrvatska je 1492. imala 20 banderija (po 500 ljudi) sa oko 10.000 konjanika. Zbog turskog osvajanja, sredinom 16. veka broj banderija je spao na 12, a njihova veličina na 400 ljudi (200 oklopnika i 200 husara)-ukupno manje od 5.000 konjanika: posle poraza u bici na Krbavskom polju 1493., nijedan velikaš osim biskupa, knezova Zrinskih i Frankopana nije mogao da skupi potpunu banderiju.[6]
- opšti poziv, tzv. opšti, zemaljski ili pučki ustanak (lat. insurrectio, generalis expeditio), na koji se mora lično odazvati svaki plemić i slobodnjak, i opremiti 1 konjanika (sa kopljem, mačem i štitom) na 10 kmetovskih dimnjaka, a na svaki dimnjak po 1-2 puškara ili strelca.[6]
Suprotstavljene snage[uredi | uredi izvor]
Pošto je seljačka buna u suštini bila građanski rat u Hrvatskoj, to su se na bojištima sukobili razni delovi hrvatske vojske. Na bojištu kod Šentpetra, pobunjeni hrvatski i slovenački seljaci sukobili su se sa feudalnom konjicom iz Celja. Tako se zapravo kmetski deo opšteg poziva Kraljevine Hrvatske sukobio sa štajerskim banderijama, koje su bile organizovane slično kao u Hrvatskoj.
Gospoda[uredi | uredi izvor]
Celjski kapetan Juraj Štratenbah imao je pod svojom komandom jednu do dve banderije štajerske feudalne konjice: svaka banderija (kao i u Hrvatskoj), imala je po 200 oklopnih i isto toliko lakih konjanika (husara).[6] Tako je na strani plemića moglo biti od 400 do 800 konjanika.
Pobunjeni seljaci[uredi | uredi izvor]
Neki izvori tvrde da je prilikom podele ustanika u Videmu 5. februara veći deo (preko 2.000) pošao sa Kupinićem u Krško (gde su istog dana razbijeni), što bi Iliji Gregoriću ostavilo svega 1.000-2.000 ljudi.[3][2] Sa druge strane, drugi izvori navode da je sa Gregorićem ostala većina, dajući mu čak 5-6.000 ljudi.[1] Mada, imajući u vidu kratko trajanje bitke i male gubitke plemića, ovako velika brojčana prednost kmetova ne čini se verovatnom.
Većina kmetova imala je bar nekog ratnog iskustva, služeći u opštem pozivu protiv Turaka kao pešaci-kopljanici i puškari (po 1-2 iz svake kuće) i laki konjanici (po 1 na 10 domova). Takođe, stubički i susedgradski kmetovi borili su se u službi Heningovaca u njihovom privatnom ratu protiv Tahija i bana Petra Erdedija: tako su Heningovci naoružali 800 kmetova za osvajanje zamka u Stubici (27. januara 1565), a podban Ambroz Gregorijanec naoružao je čak 3.000 kmetova za bitku protiv banske vojske kod Susedgrada (3. jula 1565.-koju su kmetovi mimo svih očekivanja dobili.).[7] Međutim, u trenutku pobune, najveći deo oružja i municije seljačke narodne vojske bio je van domašaja pobunjenika-u utvrđenim zamkovima gospodara. Jedini zamkovi osvojeni tokom bune bili su Cesargrad (pao 29. januara) i Krško (predalo se 4-5. februara), gde su kmetovi svakako zarobili nešto pušaka, sabalja, kopalja i nekoliko (8—10) lakih topova-lubardi. Međutim, oružje iz Cesargrada podeljeno je između Gregorićeve i Gupčeve vojske u Stubici, a ono iz Krškog između Gregorićevog i Kupinićevog odreda, a municije i baruta bilo je malo. Prema tome, većina seljaka bili su pešaci naoružani sekirama, mlatovima i kosama, sa nešto pušaka (i vrlo malo municije), a najviše 10% mogli su se boriti kao laki konjanici (svakako sa nepotpunom opremom). U nedostatku pušaka, luk i strela još uvek su bili popularno oružje kmetova u narodnoj vojsci (opštem pozivu).[6]
Bitka[uredi | uredi izvor]
Pošto je doznao za poraz kod Krškog, Gregorić je skrenuo prema selu Planini, gde se nalazila Štercova grupa, ali zbog lažne vesti o upadu Turaka u Štajersku, štajerski ustanici su se razbegli, a Šterca je zarobio upravitelj vlastelinstva. Pošto nije uspeo da oslobodi Šterca, Gregorić je odstupio dolinom Bistrice preko Pilštanja prema Zagorju. Kod Šentpetra (danas Bistrica na Sutli), sustigli su ga 8. februara štajerski feudalni konjanici pod celjskim kapetanom Štratenbahom i razbili mu odred. Gregorić sa Mihajlom Gušetićem uputio se na konjima prema turskoj granici, ali ga haramije uhvate kod Ivanić-grada.[1]
Posledice[uredi | uredi izvor]
Nakon ovog poraza ustanički pokret u Štajerskoj bio je ugušen, i ustanici u žarištu bune u Donjoj Stubici ostali su sami protiv čitave vojske hrvatskog plemstva.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž Gažević 1974, str. 528 harvnb greška: više ciljeva (4×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ a b Šenoa, Avgust (1969). Seljačka buna. Zagreb: Mladost. str. 301—314.
- ^ a b Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 4). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 739.
- ^ Gažević 1974, str. 527 harvnb greška: više ciljeva (4×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 10). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 556—557.
- ^ a b v g Gažević 1974, str. 509–511 harvnb greška: više ciljeva (4×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ Adamček, Josip (oktobar 1968). „Prilozi povijesti seljačke bune 1573.” (PDF). Radovi Filozofskog fakulteta: Odsjek za povijest (na jeziku: Croatian) (6): 51—96. Pristupljeno 20. 1. 2018.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 10). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 556—557.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod.