Bosanska vojska u srednjem veku

Pečat bana Tvrtka iz 1356, prikazuje viteza sa kopljem.

Bosanska vojska u srednjem veku podrazumeva oružane snage Banovine i Kraljevine Bosne u periodu od 12. do 15. veka.

Istorijski izvori

Pored malog broja podataka o većim bojevima u Bosni iz ugarskih, dubrovačkih, srpskih i turskih izvora, najbogatiji izvor informacija o srednjovekovnim bosanskim ratnicima jesu natpisi i likovne predstave na nadgrobnim spomenicima bosanske vlastele-stećcima.

Organizacija

Vojna obaveza u srednjovekovnoj bosanskoj državi bila je zasnovana na ustanovi baštine (zemljišnog poseda) koju je vladar davao vlastelinu, uz njegovu obavezu da se na poziv odazove sa potrebnim brojem ljudi, u zavisnosti od veličine baštine. Koliki je taj broj bio, nije poznato. Nije poznato ni koliko je trajala vojna obaveza baštinika - verovatno koliko i ratni pohod. Dubrovački letopisi navode da je vojvoda Vlatko Vuković u bici kod Bileće (27. avgusta 1388) imao svega 1.700 kopalja (vojni termin "koplje" verovatno označava vlastelu, konjanike-oklopnike, od kojih je svaki imao bar po nekoliko naoružanih slugu) protiv 20.000 turskih akindžija.

O statusu i baštini-imanju ratnika svedoče i natpisi na stećcima:

A se leži župan Juroje, kojno pogibe na poštenoj službi za svoga gospodina, a pobiliži ga knez (selo Kruševo kod Stoca, 1471).

"Va ime boga i svetoga Ivana, se leži Radosav Vlahović. Neka se zna, jere legoh na svoj plemenitoj baštini. Se pisa Radoš Radosalić, a siječe Mileta kovač Krilić" (selo Nekuk kod Stoca, 15. vek).

A se leži Radivoj Draščić. Dobri junak ja bih, molju ja se vas, ne ticajte. Vi ćete biti kako ja, a ja ne mogu biti kao vi (selo Gornje Hrasno, 15. vek).

Pokušaj da se stvori najamnička vojska kao jači oslonac vladareve moći (kao u Srbiji) nije uspeo, ni u doba najvećeg uspona Bosne za vreme Tvrtka I, verovatno zbog nedostatka novca (Bosna, za razliku od Srbije, nije imala rudnike srebra i zlata). Vojska je ostala sve do propasti države skup vojnih odreda feudalaca koji su zbog čestih ratova stalno jačali svoju moć na račun centralne vlasti. Ugarski izvori navode da je u bici kod Dobora (1408) kralj Žigmund potukao vojsku Tvrtka II, zarobivši (i zatim pogubivši) 200 bosanskih plemića.

Vojne jedinice i broj ratnika

O broju i veličini bosanske vojske ima malo preciznih podataka, uglavnom iz dubrovačkih izvora. Tako znamo da je vojska kralja Tvrtka koja je početkom septembra 1383. ušla u Trebinje i Konavle imala 2.000 boraca, dok je bosanska vojska kod Bileće 1388. imala 1.700 kopalja (konjanika-plemića, od kojih je svakog pratilo bar po nekoliko naoružanih slugu). Bosanski odred u boju na Kosovu Mavro Orbini procenjivao je na 20.000 boraca, a moderni istoričari na svega 5.000, što su ipak znatne snage za ono vreme, pogotovo zato što je kralj Tvrtko u isto vreme bio angažovan u borbama u Dalmaciji. U ratu Radosava Pavlovića protiv Dubrovnika (1430-1433), vlastelin Radoje Ljubišić, gospodar Trebinja, provalio je u leto 1430. u Konavle sa 400 momaka, a krajem februara 1431. trebinjski vlastelin Sokan sa 100 ljudi opljačkao je više dubrovačkih sela. Ukupan broj bosanskih ratnika teško je odrediti. Turski izvori navode da je 1463. Mehmed Osvajač u Bosni osvojio 70 utvrđenih mesta i zarobio oko 100.000 duša, od toga 30.000 mladića koji su uvršteni u tursku vojsku.

Naoružanje i oprema

Vojvoda Hrvoje Vukčić u punoj viteškoj opremi, ilustracija iz knjige Hrvojev Misal sa početka 15. veka.

Oružje bosanske vlastele detaljno se opisuje u sačuvanim pismima i založnim dokumentima kod Dubrovčana. Između ostalih, sačuvano je pismo jedne vlastelinke iz Trebinja (od septembra 1419), koja traži od dubrovačkog kneza da joj vrati konja koga je Dubrovčanin Savko Jodić oduzeo u zamenu za sablju koju je uzeo njen sin Ostoja Mrđić, pošto je ta sablja dobijena u zamenu za oružje njenog sina Junka ("mač i dvi kordi"), koje je ukradeno i prodato dok je bilo na čuvanju kod Dubrovčanina Gojka Madžara, za vreme kuge. Tako znamo da su u Bosni, u 14. veku bili su u upotrebi jednosekli i dvosekli mačevi, a od 15. veka i mač dvoručnjak. Sablja se, verovatno, počela uvoditi krajem 14. veka, pa je početkom 15. veka bila više cenjena od mača. Bosanski luk bio je sa jednom ili dvostrukom krivinom, a štitovi okrugli, trouglasti ili pravougaoni.

Stećci ratnika često prikazuju njihovo oružje, uključujući i štitove sa vlastelinskim grbovima. Pored figura ratnika najčešće su uklesani njihovi lukovi, a ponekad i mač i štit. Jedan od najčešćih scenskih prizora na stećcima u Hercegovini je lov na jelene, koje lovci gađaju strelama i kopljima, često i sa konja; može se zaključiti da je gađanje lukom bio omiljeni sport bosanske vlastele. Daleko manji broj prikazuje lov na veprove i medvede, po pravilu kopljem. Od oklopa, verižne košulje bile su u Bosni dosta česte. Svakako, mačevima i sabljama bilo je naoružano plemstvo, pre svega konjanici, a verovatno su samo oni imali oklop. Manji broj stećaka prikazuje tzv."viteške scene": dvoboje i turnire konjanika (pred ženama sa cvećem, kojim će darivati pobednika), ispraćaj konjanika u boj pred kamenim i drvenim kulama.

Prva vest o vatrenom oružju u Bosni potiče iz 1378, kad je dubrovački senat poklonio kralju Tvrtku jedan top-bombardu, a 27. marta 1383. poklonila mu je Mletačka republika i top zvani falkonus. U ratu sa Stefanom Lazarevićem 1426. oko Srebrenice, Bosanci su upotrebili i topove koje su zvali Prašta i Humka.

Veći deo oružja izrađivao se u Bosni, gde je bio razvijen kovački zanat i čiji su oružari radili u Dubrovniku na izradi vatrenog oružja.

Strategija i taktika

O načinu ratovanja srednjovekovnih Bosanaca ima vrlo malo podataka. Iz njih se vidi da su se Bosanci pred nadmoćnijim neprijateljem povlačili u planine, odakle su napadali tvrđave i uznemiravali protivnika. Turski izvori o bici kod Bileće (1388) navode da je njihova laka konjica dočekana u zasedi u nekom klancu, čime se lako može objasniti velika pobeda Bosanaca nad brojno nadmoćnijim protivnikom.

Može se pretpostaviti da su Bosanci ratovali na sličan način kao i njihovi susedi, pre svega Srbi.

Literatura

• Benac, Alojz (1967). Stećci. Beograd: Izdavački zavod Jugoslavija. 
• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 2). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 4). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Stojanović, Ljubomir (1929). Stare srpske povelje i pisma. Beograd: Srpska Kraljevska akademija. 
• Tošić, Đuro (1998). Trebinjska oblast u srednjem vijeku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Babinger, Franc (2010). Mehmed Osvajač i njegovo doba. Beograd: Algoritam.