Bosanska utvrđenja
Bosanska utvrđenja i gradovi nastali su najvećim delom u periodu bosanske samostalnosti pod Osmanlijama u srednjem veku. Ona su danas kulturni spomenici iz osmanlijskog perioda bosanske prošlosti i jako su raznovrsni i brojna.[1] Svi se ti spomenici, kojih u Bosni ima u 84 mesta, i dalje se proučavaju i sistematski obrađuju.[2]
Vrste utvrđenja u srednjovekovnoj Bosni[uredi | uredi izvor]
Na teritoriji Bosne i Hercegovine bilo je u zadnjim vekovima pet vrsta utvrđenja: gradovi, palanke, kule, čardaci i šarampovi-hendeci.[3]
- Gradovi
Gradom se naziva utvrđenje (tvrđava) ozidana od kamena. Neki gradovi u Bosni imali kule i tabije, neki samo kule, a neki opet samo tabije ili bastione. Gradovi sa kulama izgrađeni su u starijim vremenskim periodima. Neki gradovi koji su bili pored reke imali su ispred svojih zidova (bedema) šarampov ili hendek koji su punjeni vodom. A neki gradski hendeci bili su utvrđeni i palisadama.[4]
Najstariji bosanski gradovi su iz 13. veka, napr. Sokolac, Podzvizd, Jezerski.
Među gardovima su utvrđene dvori feudalne gospode, napr. Vrnograč, Hodidjed, Dubrovnik itd.
- Palanke
Naziv palanka nose utvrđenja sagrađena, uglavnom, od drvenog materijala, najčešće od hrastovine. Takva utvrđenja su bila u; Kobašu, Kupresu, Brčkom itd.
Danas ima više lokaliteta u Bosni, koji se zovu Palanka, međutim do danas nijedna palanka nije sačuvana.
Neke palanke vremenom su pretvorene u gradove, kao, napr. Tuzla, Duvno, a ima i jedan slučaj da je grad vremenom propao i potom na njegovom mestu je podignuta utvrda od drveta - palanka. To se desilo sa Čovkom.
- Kule
Kule su građene od tesanog kamena na više spratova, a osnovica im je skoro uvek bila kvadrat. Oko kula je dvorište opasano zidom (Bela između Brčkog i Gradačca, Prkosi kod Kulen Vakufa). U tim kulama u gornjim delovima se stanovalo, a donji su bili sa puškarnicama umesto prozora, koje su služili su za odbranu kule.
Kule su nastale najvećim delom u osmanlijskom periodu, a gradili su ih veliki feudalci na svojim imanjima i kapetani po kapetanijama.
Slična utvrđenja postojala su i u gradovima. U takvom gradu kula je nazivana citadela. Citadelama je osnovica prvo krug, a kasnije kvadrat. Bile su su prekrivene šatorastim krovom.
- Čardak
Čardaci su građeni po granici. Prizemlje čardaka je ozidano od kamena, a prostorije na spratu su od drveta. Međutim bilo je i čardaka sagrađenih na stubovima. Čardaci su bili pokriveni šatorastim krovom. O čardacima govore mnogei izvori, a opevani su i u narodnim pesmeama, kao i kule „na osam bojeva”.
- Šarampovi
Šarapovi ili hendeci bili su opkopi oko neke zgrade ili ispred zgrade. Takav je opkop kao utvrđenja imala Bijeljina, Janja, Gračanica u Spreči i Varcar Vakuf. Negde su šarampovi bili utvrđeni palisadama (parmakluk).[a]
I neki gradovi imali su ispred svojih zidova (bedema) takve šarampova ili hendeke, a u neke od njih puštana je voda, ako je grad bio uz reku, napr. Bihać, Banja Luka itd. Pred gradom Stara Ostrovica kod Kulen Vakufa hendek je isklesan iz „ljutog kamena”. Neki gradski hendeci dodatno su bili utvrđeni palisadima.
Spiska utvrđenja u Bosni[uredi | uredi izvor]
- B
Banja Luka (Stari i Novi grad), Bihać Berbir (Gradiška), Bijeljina (šarampov), Bilaj, Bila Stina Biograd (Akhisar, Prusac), Biograd (Biogradac, Glamoč), Biogradac (Glamoč) Bobas, Bobovac, Bočac, Brčko (palanka), Brekovica, Brodar, Bužim (Čava)
- C
Cazin
- Č
Čajangrad Čava (Bužim), Čovk
- D
Derventa, Doboj, Dobor,Dubica, Dubrovnik, Duvno (Sedidžedid)
- Dž
Džisr Kebir, (Kulen Vakuf),Džisr Sana (Sanski Most - palanka)
- G
Glamoč (Biograd, Biogradac) Gol Hisar (Jezero), Gradačac, Gradiška (Berbir) . H Havala, Hlivno (Livno), Hodidjed (Stari Grad) I Izačić
- J
Jajce, Jasenica, Jasenovac, Jezero (Gol Hisar), Jezerski
- K
Kamengrad, Kamičak, Kladuša, Mala, Kladuša, Velika, Ključ na Sani, Kobaš (palanka), Kotor (Bobas), Kozarac, Krupa, Kupres (palanka), Kušlat Livno (Hlivno),
- M
Maglaj, Mutnik
- N
Novi (Novin), Novi u Prači (Pavlovac) Novin (Novi)
- O
Orašac, Ostrožac, Otoka (Adai Kebir)
- P
Pavlovac (Novi u Prači), Peći, Pećigrad, Peći Mihalja Turka, Petrovac, Podzvizd, Pridor (Prijedor), Prikovrh, Prusac (Biograd, Akhisar)
- R
Ripač
- S
Samobor, Sarajevo, Soko u Usori, Soko, Sokol u Plivi, Sokolac kod Bihaća, Srebrenica Srebrenik kod Srebrenice, Srebrenik u Usori, Stara Ostrovica (Ostrovicai Atik) Stari Grad (Hodidjed), Stari Majdan, Susid, Sturlicu
- T
Teočak, Tešanj, Todor Novi (Todorovo), Travnik, Tržac, Tuzla
- V
Vinac (Vincace), Visoki, Višegrad, Vranduk 80. Vratar u Zepi 81. Vrnograč (Vranograč)
- Z
Zvečaj, Zvornik,
- Ž
Žepče Zupan Potok (Duvno)
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ U poljskoj fortifikaciji palisadi su obično 3 metar dugi, na vrhu zašiljeni kolci, koso pobijeni u zemlju ispod opkopa.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ H. Kreševljaković, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, II (1952).
- ^ Hamdija Kreševljaković, Stari bosanski gradovi, Naše starine, 1953.
- ^ Thalloczy Lj., Povijest (banovine, grada i varoši) Jajca 1450—1527. Preveo dr. M. pl. Šufflay, Zagreb 1916.
- ^ Truhelka Ć., Naši gradovi. Opis najljepših gra-dova Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1904
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Cvijić, J. 1928. Naselja i poreklo stanovništva. Knjiga 25. Beograd: Štamparija „Sv. Sava”, M. Sladekovića.
- Grupa autora, Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Bošnjački institut Zurich - Odjel Sarajevo, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 2000.
- Adem Handžić, Dva prva popisa Zvorničkog sandžaka (iz 1519. i 1533. godine), ANUBiH, Sarajevo, 1986.</ref>