Efektivna doza zračenja
Efektivna doza zračenja jeste količina doze u sistemu radiološke zaštite koju je usvojila Međunarodna komisije za radiološku zaštitu (International Commission on Radiological Protection (ICRP)).[1] To je tkivno ponderisani zbir ekvivalentnih doza u svim određenim tkivima i organima ljudskog tela i predstavlja stohastički zdravstveni rizik za celo telo, sa verovatnoćom indukcije raka i genetskih efekata, niskog nivoa jonizujućeg zračenja. Efektivna doza zračenja uzima u obzir vrstu zračenja i prirodu svakog organa ili tkiva koje se ozrači, i omogućava prikaz zbira doza organa zbog različitih nivoa i vrsta zračenja, kako unutrašnjeg tako i spoljašnjeg, da bi se dobila ukupna izračunata efektivna doza.[2]
SI jedinica za efektivnu dozu je sivert (Sv) što predstavlja 5,5% šanse za razvoj raka.[1] Efektivna doza je zamišljena kao mera determinističkih zdravstvenih efekata, kao što je ozbiljnost akutnog oštećenja tkiva koje će se sigurno desiti, a meri količinom apsorbovane doze.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Koncept efektivne doze razvio je Volfgang Jakobi i objavljen je 1975. godine, kao toliko ubedljiv parametar da ga je ICRP uključio u svoje opšte preporuke iz 1977. (publikacija 26) kao „ekvivalent efektivne doze“.[3] Naziv „efikasna doza” zamenio je naziv „ekvivalent efektivne doze” 1991. godine.[1] Od 1977. je centralna veličina za ograničenje doze u međunarodnom sistemu radiološke zaštite.[1]
Opšte informacije[uredi | uredi izvor]
Procenjuje se da čovek u proseku godišnje primi efektivnu dozu od 2,5 mSv od prirodnog zračenja, ali su opažena i mnogostruko veća ozračenja nekih pojedinaca u opštoj populaciji. Pretpostavlja se da je rizik od posledica toga ozračenja približno srazmeran dozi. Procenjuje se da prirodno zračenje u proseku uzrokuje 12 do 13 slučajeva tumora na 1.000 stanovnika, što je oko 4% od svih malignih oboljenja.
Definicija i izračunavanje[uredi | uredi izvor]
Efektivna doza zračenja, jeste zbir proizvoda ekvivalentne doze u tkivu ili organu i odgovarajućeg tkivnog težinskog faktora kojim se izražava osetljivost pojedinih tkiva i organa na pojavu stohastičkih efekata jonizujućeg zračenja.
Ona se izračunava iz energije koju zračenje preda organizmu, podeljene sa masom organizma (tako se dobije tzv. apsorbovana doza), uz uvažavanje različitog dejstva pojedinih vrsta zračenja i različite osetljivosti pojedinih organa i tkiva. Jedinica za efektivnu dozu je sivert (Sv). Ona se podudara se npr jednolikim ozračenjem celog organizma gama zracima umerene energije. Efektivna doza koju čovek tokom jedne godine dobije od zračenja iz prirodnih izvora nekoliko je stotina puta manja od 1 Sv, i zato se izražava hiljadu puta manjom jedinicom (mSv). Da bi se procenila godišnja efektivna doza, pri njenom izračunavanju se mora uzeti u obzir (a) Konverzioni koeficijent apsorbovane doze iz vazduha i (b) Unutrašnji faktor popunjenosti.[4]
Prosečne vrednosti numeričkih parametara variraju u zavisnosti od starosti stanovništva i klime na zadatoj lokaciji. UNSCEA za 1993, koristi 0,7 Sv→Gy-1 kao koeficijent konverzije apsorbovane doze u vazduhu u efektivnu dozu, koji se primenjuje kod odraslih osoba i 0,8 za unutrašnji faktor, odnosno kao odnos dela vremena provedenog u zatvorenom i na otvorenom prostoru koji je 0,8 i 0,2.
Komponente godišnje efektivne doze se određuju na sledeći način:
- U zatvorenom prostoru: 84 nGy h-1 × 8,760 h × 0.8 × 0.7 Sv Gy-1 = 0.41 mSv
- Na otvorenom prostoru: 59 nGy h-1 × 8,760 h × 0.2 × 0.7 Sv Gy-1 = 0.07 mSv
U Svetu, vrednosti prosečne godišnje efektivne doza iznose 0,48 mSv, a rezultati za pojedine zemlje se kreću uglavnom u rasponu od 0,30 do 0,60 mSv. Za decu i odojčad, vrednosti su oko 10% i 30% veće, i u direktnoj su srazmeri sa povećanjem vrednosti koeficijenta konverzije apsorbovane doze u vazduhu u efektivnu dozu [5].
Primena[uredi | uredi izvor]
Prema Međunarodnoj komisiji za radiološku zaštitu glavne upotrebe efektivne doze su procena prospektivne doze za planiranje i optimizaciju radiološke zaštite i demonstracija usklađenosti sa granicama doze u regulatorne svrhe. Efektivna doza je stoga centralna količina doze za regulatorne svrhe.[6]
Međunarodna komisije za radiološku zaštitu takođe kaže da je efektivna doza dala značajan doprinos radiološkoj zaštiti jer je omogućila sabiranje doza iz celog i delimičnog izlaganja tela različitim vrstama spoljašnjeg zračenja i od unošenja radionuklida.[1]
Upotreba za spoljnu dozu[uredi | uredi izvor]
Proračun efektivne doze je potreban za delimično ili neujednačeno zračenje ljudskog tela, jer ekvivalentna doza ne uzima u obzir ozračeno tkivo, već samo vrstu zračenja. Razna telesna tkiva reaguju na jonizujuće zračenje na različite načine, pa je Međunarodna komisije za radiološku zaštitu dodelio faktore osetljivosti određenim tkivima i organima tako da se efekat delimičnog zračenja može izračunati ako su ozračeni regioni poznati.[7] Polje zračenja koje zrači samo deo tela nosiće manji rizik nego ako bi isto polje zračilo celo telo. Da bi se ovo uzelo u obzir, izračunavaju se i sumiraju efikasne doze komponenti tela koje su ozračene. Ovo postaje efektivna doza za celo telo, dozna količina E. To je "zaštitna" dozna količina koja se može izračunati, ali se ne može meriti u praksi.
Efektivna doza će nositi isti efektivni rizik za celo telo bez obzira na to gde je primenjena, i nosiće isti efektivni rizik kao ista količina ekvivalentne doze koja se ravnomerno primenjuje na celo telo.
Upotreba za unutrašnju dozu[uredi | uredi izvor]
Efektivna doza se može izračunati za angažovanu dozu koja jeunutrašnja doza, odnosno doza koja je rezultat udisanja, gutanja ili ubrizgavanja radioaktivnih materijala.
Upotrebljena količina doze je:
Predviđena efektivna doza, E(t) je zbir proizvoda ekvivalentnih doza angažovanog organa ili tkiva i odgovarajućih faktora težine tkiva VT, gde je t vreme integracije u godinama nakon uzimanja. Period obaveze je 50 godina za odrasle i 70 godina za decu.[1]
Efektivna doza prema vrsti medicinskog snimanja[uredi | uredi izvor]
| Efektivna doza prema vrsti medicinskog snimanja[8] | |||
|---|---|---|---|
| Ciljni organ | Tip snimanja | Efektivna doza kod odraslih | Ekvivalentno vreme pozadinskog zračenja |
| CT glave | Pojedinačna serija | 2 mSv | 8 meseci |
| Sa + bez radiokontrasta | 4 mSv | 16 meseci | |
| Grudni koš | CT grudnog koša | 7 mSv | 2 godine |
| CT grudnog koša, protokol skrininga raka pluća | 1.5 mSv | 6 meseci | |
| Raiografija grudnog koša | 0.1 mSv | 10 dana | |
| Srce | CT koronarna angiografija | 12 mSv | 4 godine |
| Koronarni CT | 3 mSv | 1 godina | |
| Trbuh | CT stomaka i karlice | 10 mSv | 3 godine |
| CT abdomena i karlice, protokol niske doze | 3 mSv | 1 godina | |
| CT abdomena i karlice, sa + bez radiokontrasta | 20 mSv | 7 godina | |
| CT kolonografija | 6 mSv | 2 godine | |
| Intravenski pielogram | 3 mSv | 1 godina | |
| Gornja gastrointestinalne serije | 6 mSv | 2 godina | |
| Donje gastrointestinalne serije | 8 mSv | 3 godine | |
| Kičma | Raiografija kičme | 1.5 mSv | 6 meseci |
| CT kičme | 6 mSv | 2 godine | |
| Ekstremiteti | X-ray of extremity | 0.001 mSv | 3 časa |
| CT angiografija donjih ekstremiteta | 0.3 - 1.6 mSv | 5 nedelje - 6 meseci | |
| H-snimanje u stomatologiji | 0.005 mSv | 1 dan | |
| DEXA (gustina kostiju) | 0.001 mSv | 3 časa | |
| PET-CT kombinovano | 25 mSv | 8 godina | |
| Mamografija | 0.4 mSv | 7 nedelja | |
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e „ICRP Publication 152: Radiation Detriment Calculation Methodology”. Annals of the ICRP. 51 (3): 9—103. 2022. ISSN 0146-6453. PMID 36063447. S2CID 252079680. doi:10.1177/01466453221080101.
- ^ PRAVILNIK O GRANICAMA IZLAGANJA JONIZUJUĆIM ZRAČENJIMA I MERENJIMA RADI PROCENE NIVOA IZLAGANJA JONIZUJUĆIM ZRAČENJIMA ("Sl. glasnik RS", br. 86/2011 i 50/2018)
- ^ Streffer, Christian; Jacob, Peter (2015). „Wolfgang Jacobi (17 May 1928–3 March 2015)”. Journal of Radiological Protection. 35 (3): 735—736. ISSN 0952-4746. PMID 26343229. S2CID 45092624. doi:10.1088/0952-4746/35/3/735.
- ^ Casar: Radijacija: doze, posledice, rizici', Elit, Beograd, 1986. god.
- ^ (jezik: engleski) Exposures from natural radiation sources UNSCEAR 1993 Report [U3].
- ^ „Executive Summary”. Annals of the ICRP. 39 (3): 9—14. 2009. ISSN 0146-6453. S2CID 208041359. doi:10.1016/j.icrp.2009.09.007.
- ^ „Introduction”. Annals of the ICRP/ICRP Publication. 22 (1): i—v. 1973. ISSN 0074-2740. doi:10.1016/s0074-2740(73)80004-2.
- ^ PRAVILNIK O PRIMENI IZVORA JONIZUJUĆIH ZRAČENJA U MEDICINI("Sl. glasnik RS", br. 1/2012)
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- M.A. Boyd. „The Confusing World of Radiation Dosimetry - 9444” (PDF). US Environmental Protection Agency. Arhivirano iz originala (PDF) 2016-12-21. g. Pristupljeno 2014-05-26. – an account of chronological differences between USA and ICRP dosimetry systems
 | Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja). |
