Midhat-pašina biblioteka u Nišu
| Midhat-pašina biblioteka u Nišu | |
|---|---|
 Ostaci srušene biblioteke | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Niš |
| Opština | Crveni Krst |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | Džamija |
| Vreme nastanka | 1861. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od velikog značaja |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Midhat-pašina biblioteka u Nišu bila je prva biblioteka, u prvom smislu značenja te reči, u porobljenom Nišu od strane Osmanskog carstva, koja je dobila ime po njenom osnovaču, velikom veziru Turske, Midhat-paši.[1] On je po preuzimanju dužnosti paša u Niškom pašaluku, između 1861. i 1864. godine.[2] osnovao biblioteku u Bali-begovoj džamiji u Nišu, poznatoj i kao Reis-efendijina i Burmala-džamija.[3]
Položaj
[uredi | uredi izvor]Bibloteka je bila smeštena u centralnom delu Niške tvrđave u severozapadnom delu Bali-begove džamije, građene od 1521 do1523. godine, kao zadužbina Bali-bega Malkočevića.[4]
Status i kategorija zaštite
[uredi | uredi izvor]Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja Bali-begova džamija u Niškoj tvrđavi proglašena je, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i pod brojem SK 289 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.[5]
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš. Ovaj zavod je i izvršio konzervatorske radove na džamiji, tokom 1972. i od 1976. do 1978. godine.[6]
Preduslovi za nastanak biblioteka u Nišu
[uredi | uredi izvor]Pismenost za vreme turske vladavine kod Srba bila je vrlo ograničena, i to na mali broj i procenat stanovništva određenih društvenih grupa (vlastela, sveštenstvo). Samim tim obrazovanje je bilo oskudno i neznatno, odnosno i ono, kao pojam, svodilo se isključivo na pismenost. Takođe, crkva je bila stecište svih onih koji su težili pismenosti, i zajedno sa manastirima prva i jedina škola u kojoj se učilo čitanje i pisanje.[7]
Tokom Prvog srpskog ustanka, osim crkve, potrebu za nekom vrstom obrazovanja počinje da ima i državna uprava, odnosno vlast koja oformljuje prve i osnovne institucije društva. To je primoralo Osmanlijsku vlast da sve više u Niškom pašaluku uvažava prava Srba na njihovo obrazovanje.[8]
Prema podaci iz arhivskih dokumenata poznato je, da su u 19. veku u porobljenoj Srbiji deca učila po džamijama kod turskih hodža. Međutim, s obzirom da je Niš, u to vreme bio sedište sandžaka, u kojem su, pored nekoliko hiljada vojnika i oficira, radili i brojni činovnici - od obrazovnih suatanova postojale su moderna srednja škola „Ruždija“ (niža gimnazija) i biblioteka, pa je, sasvim logično, moralo biti i više osnovnih škola od kojih su se mnoge nalazile unutar ѕidina niđke tvrđavi gde se nalazio centar kulturnog i javnog osmanlijskog društva.
Pored razvoja obrazovnih potreba i jačanja trgovine u Osmanlijskom carstvu, i na Balkanu, na prostor Niškog pašaluka s početka 19. veka, delovali su i uticaji iz susednih slovenskih pokrajina, a pre svega, od turske vlasti oslobođena, Kneževine Srbije, svojom prosvetom i svojom politikom.
Istovremeno je i centralna Osmanlijska vlast proklamovala svojim zakonima; (Hatišerifom (1839) i Hatihumajunom (1856) ) tolerantnije odnose, u pogledu prosvetnih inicijativa za muslimansko i hrišćansko stanovništvo. Međutim ti poslednji napori Osmanlijske vlasti, nisu značajnije doprineli da Niški pašaluk izađe iz zaostalosti.
Iako je period, pred raspad Osmanlijskog carstva, imao relativni prosvetni uspon, gledano u tadašnjim prilikama, i dalje je Niški pašaluk bio veoma zaostao prosvetno i kulturno, sa oko 97% nepismenog stanovništva.[9]
Velike zasluge za ubrzanije opismenjavanje nišlija pored vladike Venedikta i vladike Kalinika imao je i kontrovezni Midhad-paša koji je šezdesetih godina 19. veka naredio da su u Nišu osnuje biblioteka, izgradi srpska osnovna škola na dva sprata za 300 učenika, kod Saborne crkve, čiju je izgradnju lično pomogao i sam paša sa 2.000 groša i Islahana (javna radionica) u kojoj su primana muslimanska i hrišćanska deca da steknu osnovno obrazovanje i nauče neki zanat (terzijski, obućarski, kožarski, ćilimarski).[10]
Iako su u ovim školama kao predavači dominirali srpski učitelji Midhad-paša je naredio da hrišćanska deca obavezno uče turski jezik. Učitelj je bio Ibrahim Nadžet-efendija. Zato su građani Niša, u brojnim napisima osuđivali politiku Midhad-paše, koji iako se predstavljao pravičnim upravnikom, u suštini vršio ista nasilja kao i njegovi prethodnici.[11]
Pored otvaranja škola, i osnivanje jedne od prvih biblioteke u istoriji Niša, uticalo je na dalje širenje pismenosti u Niškom pašaluku i predstavljalo određeni progres, bez obzira čime je ono bilo motivisano.
Istorijat biblioteke
[uredi | uredi izvor]
Prvu biblioteku, poznatu kao Midhat-pašina biblioteka, u prvom smislu značenja te reči, u porobljenom Nišu, osnovao je u Bali-begovoj džamija u tvrđavi, veliki vezir Turske, Midhat-paša po preuzimanju dužnosti paša u Niškom pašaluku, između 1860. i 1864. godine.[2] Za njen rad Midhat-paša je u dva navrata obezbeđivao novac (3.162 kuruša i 15 000 kuruša). Brojala je oko trideset knjiga verskog, naučnog, filozofskog i beletrističkog karaktera, koje su nabavljane u Carigradu i na drugim mestima.[12] Moguće je da je biblioteka imala knjige i na srpskom jeziku1375, ali taj podatak treba uzeti sa rezervom...jer dobavljanje knjiga iz Srbije za čitalaštvo u Niškom pašaluku više puta bilo je kompromitovano i zabranjivano od osmanskih vlasti, jer nisu ispunjavale propise cenzure. Tako da, u slučaju zabrane prometa knjiga iz Srbije, nije poznato odakle su onda knjige na srpskom jeziku mogle da budu (legalnim putem i sa dozvolom vlasti) dobavljane za ovu ustanovu.[13]
Kada je Midhat-paša, po potrebi službe premešten iz Niša, biblioteku je nova Turska vlast vrlo brzo zapustila. Njen fond ostao je na broju od početnih tridesetak knjiga, a manjkala su i sredstva za njeno održavanje.[14]
Međutim, donacijom niškog valije, Abdurahman-paše (1867/68—1872/73), u iznosu od 15.000 groša, biblioteka je obnovljena i svečano ponovo otvorena januara 1868. godine. Fond biblioteke činilo je više stotina uvakufljenih knjiga, koje su se do tada nalazile po džamijama i tekijama u Nišu.[15]
Abdurahman-paša je očito bio osoba koja je umela da motiviše bogate Turke iz Niša da obnove i obogaćuju književni fonda jer je se iz poznatih izvora zna da su turski činovnici, učitelji, oficiri, trgovci, zanatlije i zemljoposednici dali velike priloge. Ovim prilozima kupljene su knjige iz raznih naučnih oblasti, ali i dva precizna časovnika za muvekit (čitaonicu) koja se takođe nalazila u biblioteci.[16]
Čitaoci nisu mogli da iznose knjige van biblioteke, ali je zato biblioteka bila otvorena i uveče, a zimi su prostorije adekvatno grejane.
Biblioteka je radila sve do oslobođenja Niša od turaka 11. januara 1878. godine.[17]
Položaj, prostranstvo i izgled objekata
[uredi | uredi izvor]Bali-begova džamija u Nišu, koja je u arhitektonskom pogledu, građevina skladnih proporcija i tehnike zidanja, predstavlja jedinstveni spomenik muslimanske arhitekture u Srbiji.[18]
Objekat Džamije je kvadratne osnove, površine od 64 m², sa zasvedenom polukalotom, i centralno postavljenim mihrabom, okrenutim prema Meki. Visina temena kupole je 11,95 m. Zidana je od pritesanog kamena i uokvirena opekom. Unutrašnjost osvetljava 16 prozora.
Februara 1868. godine Abdurahman-paša pokrenuo je inicijativu da se uz biblioteku napravi prostorija za okupljanje i razgovor, kao i da se nabave dva velika časovnika kako bi se preciznije određivalo vreme Ramazana.[14]
Unutrašnje prostorije, krasili su časovnik, ćilimi i prostirke koje su nabavljene iz niške islahane, gde su izrađivani.[14]
Sa spoljašnje strane, na severozapadnom zidu džamije, nalazi se dvokupolni trem sa četiri luka i tri stuba. Spoljašnosti zdanja imalo je uređenu fasadu i ukrase. Desno od ulaza nalazio se minaret, koji je porušen posle oslobođenja od Osmanlija, i nikada više nije obnavljan. Uz severni zid džamije delimično su vidljivi su arheološki ostaci Midhad-pašine biblioteke i minareta.[19]
Radno vreme
[uredi | uredi izvor]Biblioteka je radila danonoćno, kako bi oficirima, činovnicima i pisarima koji su bili njeni članovi, a zbog dnevnih obaveza nisu mogli preko dana da je posećuju biblioteku to čine noću.[20]
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ Davison R. H., Midhat-pasha, Encyclopaedia of Islam, VI, Leiden 1991, 1031–1035.
- ^ a b Eren, Ismail (1968). Midhat-pašina biblioteka u Nišu, Bibliotekar 1-2, 33.
- ^ Živanović Ž., Niš i niške znamenitosti, prir. G. Maksimović, M. Rakocija, Niš 2004.
- ^ Andrejević B. (1996). Spomenici Niša: zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Niš: Prosveta;
- ^ Bali-begova džamija u Niškoj tvrđavi, Spomenici kulture u Srbiji
- ^ Mirčetić D. Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
- ^ Avramović Z, Društvene i političke karakteristike srpskog obrazovanja i vaspitanja 1804–2004, Prosveta, Beograd, 2005.
- ^ Čunković. S, Školstvo i prosveta u Srbiji u 19. veku, Narodna knjiga, Beograd, 1971.
- ^ Dejanović, Dragoljub, Stamenković, Đorđe, Dimitrijević, Dragan, Radičević, Žarko i dr. (1983). Istorija Niša I knjiga. Niš: Gradina i Prosveta Niš.
- ^ Andrejević B., Midhat paša, Enciklopedija Niša – istorija, Niš 1995, 155.
- ^ Grupa autora, Niš u Razdoblju Turske vlasi 1428-1878, Prosvetne i kulturne prilike, U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 329.
- ^ R. Trebješanin, Tragom srpske knjige na teritoriji jugoistočne Srbije do 1878, 292; Dunavъ, 21. fevruariя 1868, 507.
- ^ Milan H. Ranđelović, Kulturne prilike u Nišu u XIX veku u vreme osmanske uprave: arhivističko-dokumentalistički pristup, Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filološki fakultet Beograd, 2021. str.283
- ^ a b v Milan H. Ranđelović, Kulturne prilike u Nišu u XIX veku u vreme osmanske uprave: arhivističko-dokumentalistički pristup, Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filološki fakultet Beograd, 2021. str.296
- ^ I. Eren, Mithat-pašina biblioteka u Nišu, Bibliotekar: časopis za teoriju i praksu bibliotekarstva, br. 1–2, Beograd 1968, 33.
- ^ Andrejević B. (1996). Spomenici Niša: zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Niš: Prosveta
- ^ Lovrić, Bruno (1927). Istorija Niša 1878 – 1928, (b.i.) 68.
- ^ Grupa autora (2011). Leksikon grada Niša. Beograd
- ^ Đurović Lj., & Vučković N. (2013). Vodič Istorijskog arhiva Niš. Niš: Punta.
- ^ Dunavъ, 26. fevruariя 1869, 711.
