Mobilizacija sanitetske službe Moravske divizije 1914.
Mobilizacija sanitetske službe Moravske divizije 1914. započela je po objavi opšte mobilizacije Moravske divizije, u čiji sastav je ulazila i sanitetska služba. Imajući u vidu ratne uslove, i opštu mobilizaciju vojske u Kraljevini Srbiji, organizacija mobilizacije je sprovedena veoma brzo i na relativno zadovoljavajućem nivou.[1]
Preduslovi[uredi | uredi izvor]
.svg)
Mala srpska država u prethodna dva balkanska rata bila je strašno iscrpljena tokom ratnih dejstava u kojima je izgubila 36.000 vojnika i imala oko 55.000 ranjenih. Mnoge kuće i drugi objekti bili su porušeni i oštećeni, a njive zaparložene i neobrađene, tako da je nedostajalo namirnica za ishranu, stoke i stočne hrane… Svuda su se videla ratna razaranja, pustoš i beda.[2]
Na stanje u Srbiji uticala je i demografska struktura uvećane države u znatnoj meri drugačija u odnosu na etnički homogenu Kraljevinu Srbiju pre 1912. godine, jer je novo stanovništvo pored Srba imalo i oko 700 000 pripadnika nacionalnih manjina, …koji su često bili neprijateljski nastrojeni prema novoj srpskoj administraciji — to je bio slučaj sa Arbanasima na Kosovu, Metohiji i zapadnoj Makedoniji i etničkim Bugarima u određenim delovima centralne i istočne Makedoniji.[3][4][5]
Sve jedinice 1. poziva stavljene su u mobilno stanje još 12. septembra 1913. godine. U tim uslovima počela je obuka nove partije regruta koji su, sa navršenih 20 godina, stupili u vojsku u aprilu 1914. godine. Najmlađa partija regruta je, dakle, do mobilizacije obučavana u kadrovskim (mirnodopskim) pukovima koji su ujedno bili i nastavne jedinice obučavane po kasarnama kao škola. Iako su obučavani samo četiri meseca i završili obuku samo do faze četne obuke, regruti kadrovskih pukova, uz prethodnu generaciju izvežbanih vojnika koja se prekalila u balkanskim ratovima, poslužili su kao pouzdan oslonac za obezbeđenje mobilizacije i strategijskog razvoja celokupne vojske.[6]
Mobilizacija je shvaćena kao jedini mogući odgovor na nepravedan rat koji je nametala susedna Monarhija. Pre davanja naređenja za mobilizaciju, procenjeno je, i da u slučaju potpune mobilizacije za oko 50.000 srpskih vojnika, od opreme ne bi imalo ništa, osim šinjela i šajkača. Nedostajali su mitraljezi topovi, artiljerijska municija, ali i sanitetska i intendantska oprema. Naročito je bio izražen problem u nedostatku artiljerijske municije, koja je delom, preko Soluna, uvožena iz Francuske.
U sve ovo umešao se nemački vladar Kajzer Viljem II, shvativši navedene slabostima Kraljevine Srbije, kao bitan faktor uspeha u ratu, i 28/15. jula 1914. godine uputio je srpskoj vladi depešu sledeće sadržine:[7]
| „ | Pošto srpska kraljevska vlada nije dala povoljan odgovor na notu, to carska i kraljevska vlada nalazi za potrebu da sama potraži zadovoljenje svojih prava i smatra da je od ovog trenutka u ratnom stanju sa Srbijom. | ” |
Stalna moravska vojna bolnica kod Ćele-kule, kao i ostale sanitetske jedinice Moravske divizije oba poziva su uopšte gledano na dati znak mobilizacije bile loše snabdevene ne samo naoružanjem i ostalom ratnom opremom, već i santetskim materijalom i sredstvima za rad usled slabog ekonomskog potencijala Kraljevine Srbije, nedostatka vojne industrije i iscrpljenosti nakon nedavno završenih balkanskih ratova.
Ono što je bilo dobro u momentu date naredbe za mobilizacju, bila je činjenica da je viš od 80 % mobilisanog sanitetskog kadra i drugih srpskih vojnika i aktivnih i rezervnih starešina raspolagalo bogatim ratnim iskustvom iz balkanskih ratova1912/1913. i albanske pobune iz septembra 1913. godine.[8]
Mobilizacija[uredi | uredi izvor]
Mobilizacija srpske vojske i njeno stavljanje u ratno stanje na početku Velikog rata zvanično je saopšteno 25. jula 1914. godine u sedam sati uveče. To je bila prva zapovest koju je izdao Đeneralštabni odsek Vrhovne komande, kojom je kao prvi dan mobilizacije određena nedelja — 26. jul. Istog dana kada je naredba objavljena, propisano je takođe da vojni sudovi preuzimaju odgovornost za suđenje građanima za krivična dela za vreme mobilnog ili ratnog stanja.[7]
Komandant Moravske divizijske oblasti 25. jula 1914. godine obavio je razgovor sa direktorom Prve niške gimnazije, da vojska privremeno iskoristi zgradu ove školske ustanove za potrebe ambulante gde bi se pregledavali pristigli vojnici (prema proceni skoro 30.000 vojnika iz raznih krajeva).
Sastav Moravske divizije[uredi | uredi izvor]
Moravska divizija je na dati znak za mobilizaciju imala u svom sastavu:
- dve pešadijske brigade od po dva puka,
- svaki puk po tri bataljona,
- svaki bataljon po tri čete i jedno mitraljesko odeljenje od četiri mitraljeza,
- jedan puk treće poziva,
- konjički eskadron sa jednim mitraljeskim odeljenjem sa dva mitraljeza
- komandu divizijske artiljerije pod kojom su se nalazili poljski artiljerijski puk od dva diviziona od po tri baterije,
- brdski artiljerijski divizion od tri baterije,
- haubički artiljerijski divizion od tri baterije 120 mm
- municijsku kolonu od šest odeljenja
- artiljerijsku radionicu,
- komandu divizijske inžinjerije pod kojom se nalazio pionirski polubataljon od dve čete,
- laki (tovarni) mostovi tren i telegrafsko odeljenje.
U sastav divizije ulazile su i Vojna pošta, profijantska kolona od tri odeljenja, municijska kolona i pokretna artiljerijska radionica i pekarska četa sa poljskim pekarama. Pri štabovima pešadijskih divizija obrazovane su policijske sekcije.[9]
Sastav divizijskog saniteta[uredi | uredi izvor]
Sanitet se sastojao od:
- bolničke čete sa sedam vodova,
- četiri poljske bolnice,
- sanitetske kolone,
- poljske marvene bolnice.
Način dostavljanja poziva za mobilizaciju[uredi | uredi izvor]
Pozivi za mobilizaciju dostavljani su na isti način kao i za vreme Balkanskih ratova:
- Po srpskim selima, sa tornjeva crkava i škola zvonjavom, dok su kmetovi lupali zvečke i raznosili pozive i na taj način objavljivali poziv u rat.
- Po gradovima poziv za mobilizaciju bio je istaknut u vidu plakatiranog saopštenja, koje je stajalo na gradskim trgovima, školama, opštinama i sreskim načelstvima i vojnim garnizonskim ustanovama.
- Objavljivanjem u svim dnevnim novinama koje su u tom trenutku izlazile.
Regruti su bili u obavezi da se u roku od dva dana jave pukovskim okružnim komandama gde su se nalazili regrutni spiskovi, i to, vojnici i starešine
- 1. puka — u Vranju,
- 2. puka — u Nišu i Prokuplju,
- 3. puka — u Pirotu,
- 16. pešadijskog, Moravskog artiljerijskog i konjičkog puka — u Nišu.
Komandni kadar[uredi | uredi izvor]
- Za komandanta Moravske bolničarske čete određen je potpukovnik Mita Nikolić,
- Za komandira Moravske marvene bolnice bio je određen dr Vilhelm Dijamant,
- Za komandira Sanitetske kolone određen je kapetan Aleksandar Misirlić,
- Za komandira Marvenog depoa veterinar Dragutin Ilijić,
- Za komandir Profijantske kolone određen je veterinar Nikola Marković,
- Za komandir Municijske kolone određen je poručnik Milivoje Popović,
- Za vojnog sveštenikau Moravskoj vojnoj bolnici u Nišu Nikola Popović.
Organizaciona struktura[uredi | uredi izvor]
Od sanitetskih jedinica i ustanova, Stalne moravska vojna bolnica kod Ćele-kule 1914, kao okosnice saniteta Moravske divizije mobilisala je četu bolničara (sa sedam vodova), sanitetsku kolonu i četiri poljske bolnice. Četa bolničara u svom sastavu po formaciji trebalo je da ima:[1]
- 340 starešina i vojnika
- 3 lekara, 1 apotekara, 3 lekarska pomoćnika
- 333 bolničara i ostalog pomoćnog osoblja
- 30 konja i druge stoke.
Uz odeljak čete bolničara bila je i po jedna poljska bolnica. Ona je u svom sastavu imala dva lekara i po jednog apotekara i jednog lekarskog pomoćnika, a od opreme sanitetski šator i po formaciji pripadajuća ostala sanitetska i druga sredstva.[1]
Srpske poljske bolnice imale su sanitetskog materijala za 100 ranjenika (obolela) i pod šatorom (kada se nisu razvijale u zidanim objektima) prostor za 14 — 16 kreveta. Oprema i sredstva namenjena prvoj pomoći, opšte medicinskom i hirurškom radu na bojištu, što je po oceni srpskih i stranih hirurga i ondašnjoj vojnomedicinskoj doktrini bila su zadovoljavajuća.[1]
Mobilizacija bolničarske čete[uredi | uredi izvor]
Mobilizacija moravske bolničarske (bolničke) čete koja je izvršena u periodu od 26. do 30. jula 1914. godine u svom satavu imal je četiri poljske bolnice, sa komandantom, njegovim zamenikom i apotekarom, jednu sanitetsku kolonu i Marvenu bolnicu.[10]
- Problemi
Mobilizacija bolničarske čete se odvijala uz brojne poteškoće zbog:[11]
- nedostatka dovoljnog broj šatora za improvizovane kuhinje i previjališta,
- nedostatka bluza, vojničkih šinjela, čakšira i obuće (obuću i opanke nisu dobili svi bolničari, pa su nosili obuću sa kojom su došli u jedinicu).
- veliki broj rashodovanih sanitetskih kola koja su čekala za opravku novčana sredstva od kredita, a kako sredstva nisu stigla, opravka je vršena na improvizovan način, a bilo je problema i sa nedovoljnim brojem sanduka za apoteke.
Samo su vojnici stalnog kadra imali novu odeću, rezervisti I poziva dobili su okrpljena odela, vraćena u magacine posle demobilizacije 1913. godine, II poziv je imao samo pojedine delove vojne odeće, dok je III poziv ratovao u svom narodnom odelu.
I pored ovih problema, četa je ukrcana u vozove i upućena u Aranđelovac.
Mobilizacija hirurške bolnice[uredi | uredi izvor]
Mobilizaciju hirurške bolnice sproveo je sanitetski potpukovnik dr Mihajlo Petrović, u to vreme na dužnosti upravnik Moravske vojne bolnice, koji je tu dužnost predao sanitetskom pukovniku Vojislavu Stojanoviću.[12]
- Problemi
Zbog nedostatka lekara odmah na početku rata bili su angažovani su studenti medicine ili kako su ih zvali medicinari (koji su svoj vojni rok odsluživali po bolničarskim četama, poljskim bolnicama, sanitetskim kolonama, sanitetskim vozovima i rezervnim bolnicama).[10]
Obuka mobilisanog sastava[uredi | uredi izvor]
Paralelno sa mobilizacijom odmah je započeta vojna obuka kod regruta bolničara, koja se izvodila i od početka rata do 10. oktobra, a zatim je izvođena i stručna obuka istovremeno sa praktičnom obukom po bolnicama.[10]
U Moravskoj vojnoj bolnici dobrovoljce je obučavao sanitetski potpukovnik i hirurg dr Jovan Subotić. Dobrovoljni bolničari, koji su se obučavali i radili za vreme Balkanskih ratova, odmah po izbijanju novog rata bili su automatski proizvedeni u podnarednike.[10]
Formiranje sanitetskih vozova[uredi | uredi izvor]
U momentu objavljivanja mobilizacije Srbija je već raspolagala sa dva sanitetska voza na glavnoj železničkoj stanici Beograd — Ristovac i sa jednim sanitetskim vozom na pruzi uzanog koloseka Stalać — Užice. Ovi vozovi bili su dobro opremljeni i snabdeveni sanitetskim materijalom, poput poljskih bolnica.[14] Kada u sastavu kompozicije nije bila uključena kuhinja (što se u kasnijem toku ratovanja pokazalo kao loše rešenje), onda su, prilikom transportovanja, ishranu organizovali dobrovoljci i humanitarne organizacije na usputnim železničkim stanicama.[13][15]
Kao i za vreme Balkanskih ratova, formirani sanitetski vozovi pri Moravskoj diviziji sa potrebnim bolničkim osobljem, nalazili su se pod zapovedništvom sanitetskog kapetana I klase dr Milana Petrovića.[16]
Ranjenici i bolesnici u momentu početka borbenih dejstava trebalo je da budu unošeni u sanitetske vozove na pruzi širokog koloseka: Topčider — Stalać — Niš i Lapovo — Kragujevac, i da svakodnevno razvoze ranjene i obolele po bolnicama u Ćupriji, Jagodini, Paraćinu, Kragujevcu, Kruševcu, Kosovskoj Mitrovici, Aleksincu, Nišu, Skoplju i u druge gradove u unutrašnjosti Srbije.[13][16]
| Sastav | Glavna pruga 1912. |
Glavna pruga 1913. |
Glavna pruga 1914. |
Uzani kolosek |
|---|---|---|---|---|
| Lekara | ||||
| Lekarskih pomoćnika | ||||
| Apotekara | ||||
| Podoficira | ||||
| Bolničara | ||||
Formiranje privremenih bolnica[uredi | uredi izvor]
Pored stale vojne bolnice u Nišu, Moravska divizija je u Mladenovcu formirana privremenu vojnu bolnicu Moravske divizije u hotelu „Selters”. Neposredno pred dolazak u varošicu, izvršen je detaljan pregled vojnika a zatim su formirani i bolnički paviljoni. Za brigu o lakšim ranjenicima određen je dr Đura Kustudić, dok je dr Bora Popovićtrebalo da vodi računa o teškim ranjenicima i bolesnicima.[18]
Preventivno-medicinska zaštita[uredi | uredi izvor]
Tokom mobilizacije, prema naređenju Vrhovne komande, svi nužnici na mobilizacionim zborištima bili su dezinfikovani krečnim mlekom, dok je za vojnike spremana kuvana voda ili topli čaj.[19]
Epilog[uredi | uredi izvor]
Nakon mobilizacije sanitetske službe Moravske divizije kao i cela Srbija naći će se izložena najstrašnijoj apokaliptičnoj tragediji u vidu nezapamćene epidemije „tri tifusa“ koja će pokositi bezbrojne žrtve, a sanitet staviti pred nove izazove i teške gubitke lekara, srpskih, stranih ili zarobljenika.[20]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Pavlović B. Stalna vojna bolnica u Nišu (1878—1918),: 110 godišnjica Vojne bolnice u Nišu (1878—1988). Vojna bolnica. Niš, 2960, 1988.
- ^ Ninko Petrović: Sećanja iz tragičnih dana Srbije 1914—1918, Osečina, 2014
- ^ Dušan T. Bataković SRBIJA U PRVOM SVETSKOM RATU IZAZOVI, STRADANjA, ISHODI. Zbornik radova međunarodnog naučnog skupa „Pravoslavni svet i Prvi svetski rat” Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet 2015, 17-53
- ^ M. B. Petrovich, History of Modern Serbia 1804—1918, vol. II New York, Harcourt Brace Jovanovich, 1976, 534—604
- ^ D. T. Bataković (dir.), Histoire du peuple serbe, Lausanne, L’Age d’Homme, 2005, 185—200.
- ^ Milan Zelenika, Prvi svetski rat 1914, Vojno delo, Beograd, 1962.
- ^ a b Živko Pavlović, Veliki rat Srbije, knj. 1–10, Ministarstvo vojske i mornarice, Beograd, 1924.
- ^ VRS, HHII, Beograd, 1932, 199—201
- ^ Slavica Ratković‐Kostić, „Vojska Kraljevine Srbije 1916. i 1917. godine (Organizacija i formacija)” U: Prvi svetski rat — 90 godina kasnije (urednik Milan Terzić), (Beograd: Institut za strategijska istraživanja, 2011) 106—107.
- ^ a b v g Vrhovna Komanda, Sanitetsko odeljenje, L. br. 1881 od 14. 09. 1914: Referat dr L. Genčića vojvodi Putniku, A. V. I. I., Beograd, pop. 3a, kut. 124, fasc. 1, dok. 4.
- ^ Stupar D. Medicinsko snabdevanje i ratna sanitetska oprema srpske vojske u Balkanskim i Prvom svetskom ratu (1912—1918). Arhiv za negovanje zdravstvene kulture Srbije, Naučnog društva za istoriju tdravstvene kulture Srbije 1989; 1—2, 33—43
- ^ Vladimir Stanojević Moje ratne beleške i slike, Ljubljana, 1934
- ^ a b v Petrović M.: Sanitetski vozovi u ratovima 1912—1918; iz: Stanojević V.: Istorija srpskog vojnog saniteta & Naše sanitetsko ratno iskustvo, Beograd, 1925; str. 764.
- ^ Mih. Protić i Bud. Pavlović: Srpski sanitetski vozovi u prošlosti, Zavod za novinsko-izdavačku i propagandnu delatnost JŽ, Beograd, ?, 33–41.
- ^ Budimir B. Pavlović, Jovan Maksić, Branislav Popović, Sanitetski vozovi u ratovima Srbije od 1912 do 1918. godine, Tabela 2 pp. 258 PDF
- ^ a b V. Stanojević, Naše ratno sanitetsko iskustvo, Beograd 1925, 340,
- ^ Budimir B. Pavlović, Jovan Maksić, Branislav Popović, Sanitetski vozovi u ratovima Srbije od 1912 do 1918. godie, Tabela 2 pp. 258 PDF
- ^ Mile Ignjatović: Srpska ratna hirurška doktrina u ratovima 1912–1918, u: Srpski vojni sanitet 1917–1918 (simpozijum), Vojnosanitetski pregled, Beograd, 2008, Supl. Vol. 65, 49–58.
- ^ Vlad. Stanojević: Istorija srpskog vojnog saniteta i Naše ratno sanitetsko iskustvo, reprint, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd, 1992, 184–185.
- ^ Dušan Stefanović: Rat 1914 (hronika, rukopis), Arhiv SANU, Rukopisno odeljenje, Beograd, 8701/1–2.